॥ स्वागतम् ॥

प्रवेशः (Praveśa) परिचयः (Paricaya) शिक्षा (Śikṣā) कोविदः (Kovida)

प्रथमा (Prathamā) द्वितीया (Dvitīyā) तृतीया (Tṛtīyā)

नवम-कक्षा (ICSE Class IX) दशम-कक्षा (ICSE Class X)

व्यावहारिक-शब्दाः (Vocabularies) संख्याः (Numbers) अव्ययानि (Indeclinables) सन्धयः (Joins) समासाः (Compounds) प्रत्ययाः (Suffixes) छन्दांसि (Prosodies)

श्रीमद्भगवद्गीता (Śrīmad Bhagavadgītā) नीति-शास्त्रम् (Nīti Śāstram) कर्नाटक-सङ्गीत-कृतयः (Carnatic Kritis)

Contact ☰

Home

सदाशिवसमारम्भां शंकराचार्यमध्यमाम् ।
अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्दे गुरुपरम्पराम् ॥

॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥

A brief introduction

I have a passion for learning Samskritam. The study of Samskritam is as much a science as it is an art. To learn the basics of a variety of topics I have followed the four course study material provided by Samskrita Bharati. Each course has been reviewed and presented in a simple manner for understanding and practise. Sharing the joys of learning Samskritam through this blog.

Some useful websites

1. For verb conjugations, Pāṇini's Aṣṭādhyāyī sutras and many more visit https://ashtadhyayi.com/
2. For verb conjugations, noun declensions, participle declensions visit https://sanskritabhyas.in/
3. For a comprehensive list of nouns and their gender visit http://amara.aupasana.com/
4. For a comprehensive sanskrit dictionary visit https://kosha.sanskrit.today/
5. For additional study material and quiz from each SB lesson visit https://saakalyam.org/
6. For analysing prasodies and meters visit https://sanskrit.iitk.ac.in/jnanasangraha/chanda/text
7. For innumerable sanskrit courses visit https://www.sanskritfromhome.org/
8. To type in sanskrit visit https://www.pramukhime.com/windows-application

प्रवेशः । (Praveśa)

Go Top

#	सूक्तयः
1	आरब्धम् उत्तमजनाः न परित्यजन्ति ।
2	क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् ।
3	सोत्साहानां नास्त्यसाध्यं नराणाम् ।
4	उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीः ।
5	क्रियासिद्धिः सत्वे भवति, महतां नोपकरणे ।
6	चित्ते वाचि क्रियायां च महतामेकरूपता ।
7	मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः । ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं मालविकाऽग्निमित्रम् ॥१.२॥
8	ज्ञातसारोऽपि खल्वेकः सन्दिग्धे कार्यवस्तुनि । ⇒ महाकविश्रीमाघप्रणीतं शिशुपालवधम् ॥२.१२॥
9	विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः । ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं कुमारसम्भवम् ॥१.५९॥
10	गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः । ⇒ महाकविश्रीभवभूतिप्रणीतम् उत्तररामचरितम् ॥४.११॥
11	क्षुद्रेऽपि नूनं शरणं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैश्शिरसामतीव । ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं कुमारसम्भवम् ॥१.१२॥
12	जीवने यावदादानं स्यात् प्रदानं ततोऽधिकम् ।

Go Top

#	सुभाषितानि
1	अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
2	उद्यमेनैव सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः । नहि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥
3	न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति । अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान् ॥
4	सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम् । कायः परहिते यस्य कलिस्तस्य करोति किम् ॥
5	आचार्यात् पादमादत्ते पादं शिष्यः स्वमेधया । पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादं कालक्रमेण च ॥
6	छायामन्यस्य कुर्वन्ति तिष्ठन्ति स्वयमातपे । फलान्यापि परार्थाय वृक्षाः सत्पुरुषाः इव ॥
7	त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ ⇒ श्रीचाणक्यविरचितं चाणक्यनीति ॥३.१०॥
8	उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यः साधुः स साधुरिति कीर्तितः ॥
9	न किञ्चित् सहसा कार्यं कार्यं कार्यविदा क्वचित् । क्रियते चेत् विविच्यैव तस्य श्रेयः करस्थितम् ॥
10	वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः । स तु भवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥५०॥

Go Top

#	कथाः
1	बुद्धिमान् शिष्यः ।
2	चतुरः काकः ।
3	मूढः जम्बूकः ।
4	कुशलः वृद्धः ।
5	विद्यायाः महत्वम् ।
6	दैवमेव परम् ।
7	न्यायश्रद्धा ।
8	साधूनां जीवनम् ।
9	सहसा विदधीत न क्रियाम् ।
10	वैराग्येण एव तृप्तिः ।

परिचयः । (Parichaya)

Go Top

#	सूक्तयः
1	कार्याणां कर्मणा पारं यो गच्छति स बुद्धिमान् । ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (६-युद्धकाण्डम्; ८८-सर्गः; १३-श्लोकः) ॥६.८८.१३॥
2	आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः । ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥८६॥
3	नियतो यत्र धर्मो वै तमशङ्कः समाचर । ⇒ महाभारतम् (१२-शांतिपर्व; ५८-अध्यायः) ॥१२.५८.११२॥
4	मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखम् । ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥८१॥
5	बहुविघ्नास्तु सदा कल्याणसिद्धयः । ⇒ महाकविश्रीसोमदेवभट्टविरचितः कथासरित्सागरः (३-लावाणकलम्बकः; ५-पञ्चमस्तरङ्गः; ३-श्लोकः) ॥३.५.३॥
6	गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् । ⇒ नारायणभट्टविरचितः हितोपदेशः - प्रस्तावना ॥०.३॥
7	अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः । ⇒ नारायणभट्टविरचितः हितोपदेशः - सुहृद्भेदः (कथा २) ॥४९॥
8	अल्पाक्षररमणीयं यः कथयति निश्चितं स खलु वाग्मी ।
9	इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः । ⇒ श्रीचाणक्यविरचितं चाणक्यनीति ॥१६.०८॥
10	तस्य तदेव मधुरं यस्य मनो यत्र संलग्नम् ।
11	आपदि स्फुरति प्रज्ञा यस्य धीरः स एव हि । ⇒ महाकविश्रीसोमदेवभट्टविरचितः कथासरित्सागरः (२-कथामुखलम्बकः; ४-चतुर्थस्तरङ्गः; ४१-श्लोकः) ॥२.४.४१॥
12	योग्यत्वाद् यः समुत्कर्षो निरपायः स सर्वथा ।

Go Top

#	सुभाषितानि
1	आशाया ये दासास्ते दासाः सर्वलोकस्य । आशा येषां दासी तेषां दासायते लोकः ॥
2	साधूनां दर्शनं पुण्यं तीर्थभूता हि साधवः । तीर्थं फलति कालेन सद्यः साधुसमागमः ॥
3	अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम् । वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चति आशापिण्डम् ॥ ⇒ आदिशङ्करभगवत्पादविरचितं भज गोविन्दम् ॥१५॥
4	धनानि जीवितं चैव परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् । सन्निमित्ते वरं त्यागो विनाशे नियते सति ॥ ⇒ काशिनाथशर्मना सूक्तिसंग्रहः सुभाषितरत्नभाण्डागारम् (७ संकीर्णप्रकरणम्; श्लोकः ३४६); पृष्टम् ३८६
5	श्लोकार्धेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः । परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥
6	जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः । स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ॥
7	स्वभावं न जहात्येव साधुरापद्गतोऽपि सन् । कर्पूरः पावकस्पृष्टः सौरभं लभतेतराम् ॥ ⇒ श्रीकुसुमदेवविरचितं दृष्टान्तकलिकाशतकम् ॥४०॥
8	गुणेषु क्रियतां यत्नः किमाटोपैः प्रयोजनम् । विक्रीयन्ते न घण्टाभिर्गावः क्षीरविवर्जिताः ॥
9	पद्माकरं दिनकरो विकचीकरोति चन्द्रो विकासयति कैरवचक्रवालम् । नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति सन्तः स्वयं परहिते निहिताभियोगाः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥७३॥
10	आरभन्तेऽल्पमेवाज्ञाः कामं व्यग्रा भवन्ति च । महारम्भाः कृतधियः तिष्ठन्ति च निराकुलाः ॥ ⇒ महाकविश्रीमाघप्रणीतं शिशुपालवधम् ॥२.७९॥
11	यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं गज इव मदान्धः समभवम् तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः । यदा किञ्चित् किञ्चित् बुधजनसकाशादवगतम् तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥०८॥
12	विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥६३॥
13	लोभात् क्रोधः प्रभवति लोभात् कामः प्रजायते । लोभान्मोहश्च नाशश्च लोभः पापस्य कारणम् ॥
14	रत्नैर्महाब्धेस्तुतुषुर्न देवा न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् । सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चितार्थाद्विरमन्ति धीराः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥८०॥
15	पापान्निवारयति योजयते हिताय गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति । आपद्गतं च न जहाति ददाति काले सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥७२॥
16	लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन् पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः । कदाचिदपि पर्यटन् शशविषाणमासादयेत् न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥०५॥
17	व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम् । आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भः लोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥१०९॥
18	त्यागो गुणो वित्तवतां वित्तं त्यागवतां गुणः । परस्परवियुक्तौ तु वित्तत्यागौ विडम्बना ॥
19	न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धाः वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । धर्मो न वै यत्र च नास्ति सत्यम् सत्यं न तद्यच्छलनानुविद्धम् ॥ ⇒ महाभारतम् (०४-उद्योगपर्व; ३४-अध्यायः) ॥०४.३४.४९॥
20	गुणायन्ते दोषाः सुजनवदने दुर्जनमुखे गुणा दोषायन्ते तदिदमपि नो विस्मयपदम् । महामेघः क्षारं पिबति कुरुते वारि मधुरं फणी क्षीरं पीत्वा वमति गरलं दुःसहतरम् ॥
21	वनेऽपि सिंहा मृगमांसभक्षिणो बुभुक्षिता नैव तृणं चरन्ति । एवं कुलीना व्यसनाभिभूता न नीचकर्माणि समाचरन्ति ॥ ⇒ श्रीविष्णुशर्मसंकलितं पञ्चतन्त्रकम् (४-चतुर्थं तन्त्रं लब्धप्रणाशम्; १०-दशमी कथा; ७१-श्लोकः) ॥४.१०.७१॥

Go Top

#	श्लोकाः
1	कूजन्तं राम रामेति मधुरं मधुराक्षरम् । आरुह्य कविताशाखां वन्दे वाल्मीकिकोकिलम् ॥
2	इक्ष्वाकुवम्शप्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः । नियतात्मा महावीर्यो द्युतिमान् धृतिमान् वशी ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ०८-श्लोकः) ॥०१.०१.०८॥
3	तमेवंगुणसम्पन्नं रामं सत्यपराक्रमम् । यौवराज्येन संयोक्तुमैच्छत्प्रीत्या महीपतिः ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; १९-२१-श्लोकः) ॥०१.०१.१९-२१॥
4	तस्याभिषेकसम्भारान् दृष्ट्वा भार्याऽथ कैकेयी । पूर्वं दत्तवरा देवी वरमेनमयाचत । विवासनं च रामस्य भरतस्याभिषेचनम् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २१-२२-श्लोकः) ॥०१.०१.२१-२२॥
5	स सत्यवचनाद्राजा धर्मपाशेन संयतः । विवासयामास सुतं रामं दशरथः प्रियम् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २३-श्लोकः) ॥०१.०१.२३॥
6	स जगाम वनं वीरः प्रतिज्ञामनुपालयन् । पितुर्वचननिर्देशात् कैकेय्याः प्रियकारणात् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २४-श्लोकः) ॥०१.०१.२४॥
7	तं व्रजन्तं प्रियो भ्राता लक्ष्मणोऽनुजगाम ह । स्नेहाद्विनयसम्पन्नः सुमित्रानन्दवर्धनः ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २५-श्लोकः) ॥०१.०१.२५॥
8	रामस्य दयिता भार्या नित्यं प्राणसमा हिता । सीताप्यनुगता रामं शशिनं रोहिणी यथा ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २६-२८-श्लोकः) ॥०१.०१.२६-२८॥
9	पौरैरनुगतो दूरं पित्रा दशरथेन च । शृङ्गिवेरपुरे सूतं गङ्गाकूले व्यसर्जयत् ॥ गुहमासाद्य धर्मात्मा निषादाधिपतिं प्रियम् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; २८-२९-श्लोकः) ॥०१.०१.२८-२९॥
10	चित्रकूटमनुप्राप्य भरद्वाजस्य शासनात् । रम्यमावसथं कृत्वा रममाणा वने त्रयः । देवगन्धर्वसङ्काशास्तत्र ते न्यवसन् सुखम् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३१-३२-श्लोकः) ॥०१.०१.३१-३२॥
11	चित्रकूटं गते रामे पुत्रशोकातुरस्तथा । राजा दशरथः स्वर्गं जगाम विलपन् सुतम् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३२-३३-श्लोकः) ॥०१.०१.३२-३३॥
12	गते तु तस्मिन् भरतो वसिष्ठप्रमुखैर्द्विजैः । नियुज्यमानो राज्याय नैच्छद्राज्यं महाबलः ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३३-३४-श्लोकः) ॥०१.०१.३३-३४॥
13	स जगाम वनं वीरो रामपादप्रसादकः । गत्वा तु स महात्मानं रामं सत्यपराक्रमम् ॥ अयाचद्भ्रातरं राममार्यभावपुरस्कृतः । त्वमेव राजा धर्मज्ञ इति रामं वचोऽब्रवीत् ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३४-३६-श्लोकः) ॥०१.०१.३४-३६॥
14	रामोऽपि परमोदारस्सुमुखस्सुमहायशाः । न चैच्छत् पितुरादेशाद्राज्यं रामो महाबलः ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३६-श्लोकः) ॥०१.०१.३६॥
15	पादुके चास्य राज्याय न्यासं दत्वा पुनः पुनः । निवर्तयामास ततो भरतं भरताग्रजः ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३७-श्लोकः) ॥०१.०१.३७॥
16	स काममनवाप्यैव रामपादावुपस्पृशन् । नन्दिग्रामेऽकरोद्राज्यं रामागमनकाङ्क्षया ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३८-श्लोकः) ॥०१.०१.३८॥
17	गते तु भरते श्रीमान् सत्यसन्धो जितेन्द्रियः । रामस्तु पुनरालक्ष्य नागरस्य जनस्य च । तत्रागमनमेकाग्रो दण्डकान्प्रविवेश ह ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ३९-४०-श्लोकः) ॥०१.०१.३९-४०॥
18	प्रविश्य तु महारण्यं रामो राजीवलोचनः । विराधं राक्षसं हत्वा शरभङ्गं ददर्श ह । सुतीक्ष्णं चाप्यगस्त्यं च अगस्त्यभ्रातरं तथा ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ४१-४२-श्लोकः) ॥०१.०१.४१-४२॥
19	अगस्त्यवचनाच्चैव जग्राहैन्द्रं शरासनम् । खड्गं च परमप्रीतस्तूणी चाक्षयसायकौ ॥ ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (०१-बालकाण्डम्; ०१-सर्गः; ४२-श्लोकः) ॥०१.०१.४२॥

कर्मणि प्रयोगः ।

भावे प्रयोगः ।

शिक्षा । (Śikṣā)

Go Top

#	सूक्तयः
1	सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः । ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं अभिज्ञानशाकुन्तलम् (१-प्रथमोऽङ्कः; २२-श्लोकः) ॥१.२२॥
2	मनो हि हेतुः सर्वेषाम् इन्द्रियाणां प्रवर्तने । ⇒ श्रीमद्वाल्मीकिरामायणम् (५-सुन्दरकाण्डम्; ११-सर्गः; ४१-श्लोकः) ॥५.११.४१॥
3	भवितव्यानां द्वाराणि भवन्ति सर्वत्र ।
4	अप्रकटीकृतशक्तिः शक्तोऽपि जनस्तिरस्क्रियां लभते । ⇒ श्रीविष्णुशर्मसंकलितं पञ्चतन्त्रकम् (१-प्रथमं तन्त्रं मित्रभेदः; १-प्रथमा कथा; ३२-श्लोकः) ॥१.१.३२॥
5	धर्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः । ⇒ मनुस्मृति / मानवधर्मशास्त्र ॥२.१३॥
6	तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् । ⇒ कठोपनिषद् (२-अध्याय; ३-वल्ली; ११-श्लोकः) ॥२.३.११॥
7	वज्रादपि हि धीराणां चित्तरत्नमखण्डितम् । ⇒ महाकविश्रीसोमदेवभट्टविरचितः कथासरित्सागरः (१२-शशाङ्कवतीलम्बकः; ०८-अष्टमतरङ्गः; ५६-श्लोकः) ॥१२.०८.५६॥
8	वृत्तेन हि भवत्यार्यो न धनेन न विद्यया । ⇒ महाभारतम् (०५-उद्योगपर्व; ९०-अध्यायः) ॥०५.९०.५३॥
9	अव्यवस्थितचित्तस्य प्रसादोऽपि भयङ्करः ।
10	उत्तिष्ठत, जाग्रत, प्राप्य वरान्निबोधत । ⇒ कठोपनिषद् (१-अध्याय; ३-वल्ली; १४-श्लोकः) ॥१.३.१४॥
11	सत्यार्जवे धर्ममाहुः परं धर्मविदो जनाः । ⇒ महाभारतम् (०३-आरण्यकपर्व; २०९-अध्यायः) ॥०३.२०९.४२॥
12	स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः । ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥१८.४५॥

Go Top

#	सुभाषितानि
1	दम्भेन लोभेन भिया ह्रिया वा प्रायो विनीतो जन एष सर्वः । वैराग्यतस्त्वाहृदयं विनीतम् नरं वरं दुर्लभमेव मन्ये ॥
2	यथा ह्येकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् । एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिद्ध्यति ॥
3	दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥४३॥
4	व्यसनानन्तरं सौख्यं स्वल्पमप्यधिकं भवेत् । काषायरसमासाद्य स्वाद्वतीवाम्बु विन्दते ॥ ⇒ श्रीकुसुमदेवविरचितं दृष्टान्तकलिकाशतकम् ॥२१॥
5	शास्त्राण्यधीत्यापि भवन्ति मूर्खाः यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् । सुचिन्तितं चौषधमातुराणां न नाममात्रेण करोत्यरोगम् ॥ ⇒ नारायणभट्टविरचितः हितोपदेशः - मित्रलाभः (कथा ६) ॥१७०॥
6	आयत्यां गुणदोषज्ञः तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः । अतीते कार्यशेषज्ञो विपदा नाभिभूयते ॥ ⇒ मनुस्मृति / मानवधर्मशास्त्र ॥७.१७९॥
7	यः प्रीणयेत्सुचरितैः पितरं स पुत्रो यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रम् । तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यत् एतत्त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥६८॥
8	प्रदानं प्रच्छन्नं गृहमुपगते सम्भ्रमविधिः प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः । अनुत्सेको लक्ष्म्यां निरभिभवसाराः परकथाः सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥६४॥
9	एते सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थान् परित्यज्य ये सामान्यास्तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये । तेऽमी मानुषराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥७४॥
10	क्वचित्पृथ्वीशय्यः क्वचिदपि च पर्यङ्कशयनः क्वचिच्छाकाहारः क्वचिदपि च शाल्योदनरुचिः । क्वचित्कन्थाधारी क्वचिदपि च दिव्याम्बरधरो मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥८१॥
11	कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेः न शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुम् । अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्नेः नाधः शिखा यान्ति कदाचिदेव ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥१०६॥
12	नागुणी गुणिनं वेत्ति गुणी गुणिषु मत्सरी । गुणी च गुणरागी च विरलः सरलो जनः ॥ ⇒ काशिनाथशर्मना सूक्तिसंग्रहः सुभाषितरत्नभाण्डागारम् (२ सामान्यप्रकरणम्; सज्जनप्रशंसा; श्लोकः १३); पृष्टम् ४५
13	सत्यं तपो ज्ञानमहिंसतां च विद्वत्प्रणामं च सुशीलतां च । एतानि यो धारयते स विद्वान् न तत्र शास्त्राध्ययनं हि कारणम् ॥
14	करे श्लाघ्यस्त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणयिता मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यमतुलम् । हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतमधिगतं च श्रवणयोः विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डनमिदम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥६५॥
15	आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितं रात्रौ तदर्धं गतम् तस्यार्धस्य परस्य चार्धमपरं बालत्ववृद्धत्वयोः । शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते जीवे वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनाम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥१०७॥
16	फलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं क्षितिरपि शयनार्थं वाससे वल्कलं च । नवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणाम् अविनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥२२॥
17	भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद्भयम् माने दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे जराया भयम् । शास्त्रे वादिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद्भयम् सर्वं वस्तु भयान्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाभयम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥३५॥
18	आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला रागग्राहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी । मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी तस्याः पारगता विशुद्धमनसो नन्दन्ति योगीश्वराः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं वैराग्यशतकम् ॥४५॥
19	ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो ज्ञानस्योपशमः श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः । अक्रोधस्तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्व्याजता सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं परं भूषणम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥८२॥
20	दिनयामिन्यौ सायं प्रातः शिशिरवसन्तौ पुनरायातः । कालः क्रीडति गच्छत्यायुः तदपि न मुञ्चत्याशावायुः ॥ ⇒ आदिशङ्करभगवत्पादविरचितं भज गोविन्दम् ॥१२॥

Go Top

#	श्लोकाः
1	परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वहन्ति नद्यः । परोपकाराय दुहन्ति गावः परोपकारार्थमिदं शरीरम् ॥
2	व्यासं वसिष्ठनप्तारं शक्तेः पौत्रमकल्मषम् । पराशरात्मजं वन्दे शुकतातं तपोनिधिम् ॥
3	धृतराष्ट्र उवाच धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सव: । मामका: पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०१॥
4	सञ्जय उवाच दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०२॥
5	पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०३॥
6	अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०४॥
7	धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् । पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०५॥
8	युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०६॥
9	अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०७॥
10	भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०८॥
11	अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.०९॥
12	अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१०॥
13	अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.११॥
14	तस्य संजनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१२॥
15	ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१३॥
16	ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१४॥
17	पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः । पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१५॥
18	अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१६॥
19	काश्यश्च परमेष्वास: शिखण्डी च महारथ: । धृष्टद्युम्न‍ो विराटश्च सात्यकिश्‍चापराजित: ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१७॥
20	द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वश: पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहु: शङ्खान्दध्मु: पृथक्पृथक् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१८॥
21	स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् । नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलोऽव्यनुनादयन् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.१९॥
22	अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः । हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२०॥
23	अर्जुन उवाच सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत । यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्‍धुकामानवस्थितान् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२१॥
24	कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्‍रणसमुद्यमे ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२२॥
25	योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२३॥
26	सञ्जय उवाच एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२४॥
27	भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् । उवाच पार्थ पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२५॥
28	तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान्। आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा। श्वश‍ुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२६॥
29	तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् । कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२७॥
30	अर्जुन उवाच दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् । सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिश‍ुष्यति ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२८॥
31	वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते । गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्च‍ैव परिदह्यते ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.२९॥
32	न च शक्न‍ोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः । निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३०॥
33	न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे । न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३१॥
34	किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा । येषामर्थे काङ्‍‍क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३२॥
35	त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च । आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३३॥
36	मातुलाः श्वश‍ुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा । एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्न‍तोऽपि मधुसूदन ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३४॥
37	अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते । निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्ज‍नार्दन ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३५॥
38	पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः । तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्सबान्धवान् । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३६॥
39	यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३७॥
40	कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मन्निवर्तितुम् । कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भ‍िर्जनार्दन ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३८॥
41	कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.३९॥
42	अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४०॥
43	सङ्करो नरकायैव कुलघ्न‍ानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४१॥
44	दोषैरेतैः कुलघ्न‍ानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४२॥
45	उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरके नियतं वासो भवतीत्यनुश‍ुश्रुम ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४३॥
46	अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् । यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४४॥
47	यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४५॥
48	सञ्जय उवाच एवमुक्त्वार्जुनः संख्ये रथोपस्थ उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्न‍मानसः ॥ ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०१.४६॥

भाषाभ्यासः ।

कोविदः । (Kovida)

Go Top

#	सूक्तयः
1	आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतः । ⇒ ऋग्वेदः १-मण्डलम् ॥०१.८९.०१॥
2	महीयांसः प्रकृत्या मितभाषिणः । ⇒ महाकविश्रीमाघप्रणीतं शिशुपालवधम् ॥२.१३॥
3	महाजनस्य सम्पर्कः कस्य नोन्नतिकारकः ।
4	यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यञ्चोऽपि सहायताम् ।
5	अलक्ष्मीराविशत्येनं शयानमलसं नरम् ।
6	आपत्काले च सम्प्राप्ते यन्मित्रं मित्रमेव तत् । ⇒ श्रीविष्णुशर्मसंकलितं पञ्चतन्त्रकम् (२-द्वितीयं तन्त्रं मित्रसंप्राप्तिः; ४-चतुर्थी कथा; ११८-श्लोकः) ॥२.०४.११८॥
7	यद्यदाचरति श्रेष्ठः तत्तदेवेतरो जनः । ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥३.२१॥
8	निसर्गः स हि धीराणां यदापद्यधिकं दृढाः ।
9	उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् । ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०६.०५॥
10	योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये । ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०५.११॥
11	न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । ⇒ श्रीमद्भगवद्गीता ॥०४.३८॥
12	अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् । ⇒ बृहन्नारदीयपुराणम् ॥३१.७०॥

Go Top

#	सुभाषितानि
1	आत्मार्थं जीवलोकेऽस्मिन् को न जीवति मानवः । परं परोपकाराथं यो जीवति स जीवति ॥
2	पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः । नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः ॥
3	यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः । तत्तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृतिं कथं सहते ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥३७॥
4	अकृत्यं नैव कर्तव्यं प्राणत्यागेऽपि संस्थिते । न च कृत्यं परित्याज्यमेष धर्मः सनातनः ॥
5	सुजनो न याति विकृतिं परहितनिरतो विनाशकालेऽपि । छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥
6	साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः । तृणं न खादन्नपि जीवमानः तद्भागधेयं परमं पशूनाम् ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥१२॥
7	गङ्गा पापं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस्तथा । पापं तापं दैन्यं च घ्नन्ति सन्तो महाशयाः ॥
8	भीमं वनं भवति तस्य पुरं प्रधानं सर्वो जनः सुजनतामुपयाति तस्य । कृत्स्ना च भूर्भवति सन्निधिरत्नपूर्णा यस्यास्ति पूर्वसुकृतं विपुलं नरस्य ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥१०२॥
9	यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम् । तथा पुराकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥
10	मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णाः त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः । परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ॥ ⇒ भर्तृहरिविरचितं नीतिशतकम् ॥७८॥
11	पादपानां भयं वातात् पद्मानां शिशिराद् भयम् । पर्वतानां भयं वज्रात् साधूनां दुर्जनाद्भयम् ॥
12	अधमा धनमिच्छन्ति धनमानौ तु मध्यमाः । उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥
13	दूरीकरोति दुरितं विमलीकरोति चेतश्चिरन्तनमघं चुलुकीकरोति । भूतेषु किञ्च करुणां बहुलीकरोति सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥
14	किं चन्द्रमाः प्रत्युपकारलिप्सया करोति गोभिः कुमुदावबोधम् । स्वभाव एवोन्नतचेतसां सतां परोपकारव्यसनं हि जीवितम् ॥
15	व्याधितस्यार्थहीनस्य देशान्तरगतस्य च । नरस्य शोकदग्धस्य सुहृद्दर्शनमौषधम् ॥
16	सुहृद्भिरापतैरसकृद्विचारितं स्वयं च बुद्ध्या प्रविचारिताश्रयम् । करोति कार्यं खलु यः स बुद्धिमान् स एव लक्ष्म्या यशसां च भाजनम् ॥
17	मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृतिर्जावितमुच्यते बुधैः । क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन् यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ ॥
18	अनेकशास्त्रं बहु वेदितव्यम् अल्पश्च कालो बहवश्च विघ्नाः । यत्सारभूतं तदुपासितव्यं हंसो यथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात् ॥
19	प्रणयो मरणान्तः स्यात् कोपस्तु क्षणभङ्गुरः । उपदेशो यथाकालं विद्वेषो न कदाचन ॥
20	कामान् दुग्घे विप्रकर्षत्यलक्ष्मीं कीर्तिं सूते दुष्कृतं या हिनस्ति । तां चाप्येतां मातरं मङ्गलानां धेनुं धीराः सूनृतां वाचमाहुः ॥

Go Top

#	रघुवंशस्य श्लोकाः
1	अथ प्रजानामधिपः प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम् । वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.१॥
2	तस्याः खुरन्यासपवित्रपांसुमपांसुलानां धुरि कीर्तनीया । मार्गं मनुष्येश्वरधर्मपत्नी श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरन्वगच्छत् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.२॥
3	आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणानां कन्डूयनैर्दंशनिवारणैश्च । अव्याहतैः स्वैरगतैः स तस्याः सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.५॥
4	मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं तमर्च्यमारादभिवर्तमानम् । अवाकिरन्बाललताः प्रसूनैराचारलाजैरिव पौरकन्याः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.१०॥
5	इत्थं व्रतं धारयतः प्रजार्थं समं महिष्या महनीयकीर्तेः । सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.२५॥
6	अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावं जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः । गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.२६॥
7	ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः । जाताभिषङ्गो नृपतिर्निषङ्गादुद्धर्तुमैच्छत्प्रसभोद्धृतारिः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.३०॥
8	तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनुर्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम् । विस्माययन्विस्मितमात्मवृत्तौ सिंहोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.३३॥
9	कैलासगौरं वृषमारुरुक्षोः पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठम् । अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.३५॥
10	कण्डूयमानेन कटं कदाचिद्वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य । अथैनमद्रेस्तनया शुशोच सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रैः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.३७॥
11	स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां गुरोर्भवान्दर्शितशिष्यभक्तिः । शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.४०॥
12	स त्वं मदीयेन शरीरवृत्तिं देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद । दिनावसानोत्सुकबालवत्सा विसृज्य तां धेनुरियं महर्षेः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.४५॥
13	अथान्धकारं गिरिगह्वराणां दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन् । भूयः स भूतेश्वरपार्श्ववर्ती किंचिद्विहस्यार्थपतिं बभाषे ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.४६॥
14	एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वं नवं वयः कान्तमिदं वपुश्च । अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन्विचारमूढः प्रतिभासि मे त्वम् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.४७॥
15	भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरेका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते । जीवन्पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः प्रजाः प्रजानाथ पितेव पासि ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.४८॥
16	निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच । धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या निरीक्ष्यमाणः सुतरां दयालुः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.५२॥
17	सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण न्याय्या मया मोचयितुं भवत्तः । न पारणा स्याद्विहता तवैवं भवेदलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.५५॥
18	तथेति गामुक्तवते दिलीपः सद्यःप्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः । सन्न्यस्तशस्त्रो हरये स्वदेहमुपानयत्पिण्डमिवामिषस्य ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.५९॥
19	तस्मिन्क्षणे पालयितुः प्रजानामुत्पश्यतः सिंहनिपातमुग्रम् । अवाङ्मुखस्योपरि पुष्पवृष्टिः पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६०॥
20	उत्तिष्ठ वत्सेत्यमृतायमानं वचो निशम्योत्थितमुत्थितः सन् । ददर्श राजा जननीमिव स्वां गामग्रतः प्रस्रविणीं न सिंहम् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६१॥
21	तं विस्मितं धेनुरुवाच साधो मायां मयोद्भाव्य परीक्षितोऽसि । ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि प्रभुः प्रहर्तुं किमुतान्यहिंस्राः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६२॥
22	भक्त्या गुरौ मय्यनुकम्पया च प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व । न केवलानां पयसां प्रसूतिमवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम् ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६३॥
23	संतानकामाय तथेति कामं राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा । दुग्ध्वा पयः पत्रपुटे मदीयं पुत्रोपभुङ्क्ष्वेति तमदिदेश ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६५॥
24	स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम् । पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञः शुभ्रं यशोमूर्तमिवातितृष्णः ॥ ⇒ महाकविश्रीकालिदासविरचितं रघुवंशम् ॥२.६९॥

Go Top

पाठक्रमः	विशेषताः	संस्कृतग्रन्थकाराः
(०१) प्रथमः	इतिहासकर्तारौ (०२)	(०१) वाल्मीकिः (०२) व्यासः
(०२) द्वितीयः	व्याकरणशास्त्रज्ञाः (०५)	(०३) पाणिनिः (०४) कात्यायनः (०५) पतञ्जलिः (०६) भट्टोजिदीक्षितः (०७) नागेशभट्टः
(०३) तृतीयः	ज्योतिश्शास्त्रज्ञाः (०४)	(०८) आर्यभटः (०९) वराहमिहिरः (१०) ब्रह्मगुप्तः (११) भास्कराचार्यः
(०४) चतुर्थः	कवयित्रयः (०६)	(१२) विज्जिका (१३) तिरुमलाम्बा (१४) रामभद्राम्बा (१५) गङ्गादेवी (१६) देवकुमारिका (१७) क्षमाराव्‌
(०५) पञ्चमः	चम्पूकाराः (०५)	(१८) भोजदेवः (१९) अनन्तभट्टः (२०) त्रिविक्रमभट्टः (२१) नीलकण्ठदीक्षितः (२२) वेङ्कटाध्वरिः
(०६) षष्ठः	सूत्रकाराः (०५)	(२३) गौतमः (२४) कणादः (२५) जैमिनिः (२६) बादरायणः (२७) भरतः
(०७) सप्तमः	कवयः (०४)	(२८) कालिदासः (२९) भारविः (३०) माघः (३१) श्रीहर्षः
(०८) अष्टमः	कथाकाराः (०४)	(३२) क्षेमेन्द्रः (३३) सोमदेवः (३४) विष्णुशर्मा (३५) नारायणभट्टः
(०९) नवमः	नाटककाराः (०५)	(३६) अश्वघोषः (३७) भासः (३८) भवभूतिः (३९) शूद्रकः (४०) भट्टनारायणः
(१০) दशमः	गद्यकाराः (०४)	(४१) सुबन्धुः (४२) बाणः (४३) दण्डी (४४) धनपालः

व्यावहारिक-शब्दाः । (Vocabularies)

Go Top

क्रमः	व्यावहारिक-शब्द-वर्गः	शब्दसङ्क्या
१	कर्मकाराः / वृत्तिकाराः (Profession)	६०
२	विकलाङ्गः (Disabled persons)	८
३	ग्राम्यमृगवर्गः (Domestic animals)	१४
४	वन्यमृगवर्गः (Wild animals)	२३
५	जलमृगवर्गः (Aquatic animals)	१७
६	पक्षिवर्गः (Birds)	३०
७	कीटवर्गः (Insects)	२२
८	पुष्पाणि (Flowers)	२५
९	शरीरावयवाः (Parts of the body)	६६
१०	धारणवर्गः (Wearables)	४२
११	आभूषणानि / अलङ्कारवस्तूनि (Ornaments)	२८
१२	विद्यालयवर्गः (Education related)	८६
१३	वर्णवर्गः (Colours)	१७
१४	फलवर्गः (Fruits)	३३
१५	शाकवर्गः (Vegetables)	४९

सङ्ख्याः । (Numbers)

In progress

In progress

In progress

सन्धयः । (Joins)

स्वर-सन्धिः ।

व्यञ्जन-सन्धिः । (WIP)

विसर्ग-सन्धिः । (WIP)

सन्धेः अभ्यासः ।

छन्दांसि । (Prosodies)

छन्दः परिचयः ।

छन्दःशास्त्रपरंपरा ।

प्रमुखानि पारिभाषिकपदानि ।

छन्दः प्रभेदाः ।

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

उक्ता छन्दः (१ अक्षरम्)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
श्रीः ( ग् श्रीः । )	गः ( ऽ )	2

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

अत्युक्ता छन्दः (२ अक्षरे)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
स्त्री ( गौ स्त्री । )	गग ( ऽऽ )	4
मदः ( लल मद । )	लल ( ।। )	2

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

मध्या छन्दः (३ अक्षराणि)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
नारी ( मो नारी । )	म ( ऽऽऽ )	6
मृगी ( रो मृगी । )	र ( ऽ।ऽ )	5
मदनः ( सो मदनः । )	स ( ।।ऽ )	4
केसा ( य केसा । )	य ( ।ऽऽ )	5

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

प्रतिष्ठा छन्दः (४ अक्षराणि)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
कन्या ( म्गौ चेत् कन्या । )	मग ( ऽऽऽ ऽ )	8
लासिनी ( ज्ग लासिनी । )	जग ( ।ऽ। ऽ )	6
सुमुखी ( भ्गौ सुमुखी । )	भग ( ऽ।। ऽ )	6
व्रीडा ( यगौ व्रीडा । )	यग ( ।ऽऽ ऽ )	7
समृद्धिः ( र्गौ समृद्धिः । )	रग ( ऽ।ऽ ऽ )	7
सुमतिः ( सुमतिः स्गौ । )	सग ( ।।ऽ ऽ )	6

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

सुप्रतिष्ठा छन्दः (५ अक्षराणि)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
पंक्ति ( भ्गौ गिति पंक्तिः । )	भगग ( ऽ।। ऽऽ )	8
सती ( सती जगौ गः । )	जगग ( ।ऽ। ऽऽ )	8
मन्दा ( मन्दा तलगैः । )	तलग ( ऽऽ। ।ऽ )	8
प्रीतिः ( र्गौ गिति प्रीतिः )	रगग ( ऽ।ऽ ऽऽ )	9

लघुः (U, ।, L)
गुरुः (-, ऽ, G)

गायत्री छन्दः (६ अक्षराणि)
वृत्तम् ( वृत्तलक्षणं च )	गणाः ( चिन्हानि च )	मात्राणि
तनुमध्या ( त्यौ स्तस्तनुमध्या । )	तय ( ऽऽ। ।ऽऽ )	10
शशिवदना ( शशिवदना न्यौ । )	नय ( ।।। ।ऽऽ )	8
वसुमती ( त्सौ चेद्वसुमती । )	तस ( ऽऽ। ।।ऽ )	9
कामलतिका ( कामलतिका भ्यौ । ) कामललिता ( कामललिता भ्यौ । ) कामतिलका ( कामतिलका भ्यौ । )	भय ( ऽ।। ।ऽऽ )	9
विद्युन्माला ( विद्युन्माला मो मः । ) विद्युल्लेखा ( विद्युल्लेखा मो मः । ) सावित्री ( मौ सावित्रीमाहुः । )	मम ( ऽऽऽ ऽऽऽ )	12
नदी ( म्रौ यस्याः सा नदी । )	मर ( ऽऽऽ ऽ।ऽ )	11
मुकुलम् ( म्सौ प्रोक्तं मुकुलम् । ) सोमकुलम् ( स्यान्म्सौ सोमकुलम् । )	मस ( ऽऽऽ ।।ऽ )	10
सोमराजी ( ययौ सोमराजी । )	यय ( ।ऽऽ ।ऽऽ )	10
विमला ( विमला सयौ स्यात् । )	सय ( ।।ऽ ।ऽऽ )	9
मालिनी ( मालिनी र्माभ्यां स्यात् । )	रम ( ऽ।ऽ ऽऽऽ )	11
स्रग्विणी ( स्याद्ररौ स्रग्विणी । )	रर ( ऽ।ऽ ऽ।ऽ )	10
सुनन्दा ( म्याभ्याम् स्यात् सुनन्दा । )	मय ( ऽऽऽ ।ऽऽ )	11
कुलकम् ( स्याद्रसौ कुलकम् । )	रस ( ऽ।ऽ ।।ऽ )	9
रमणी ( सयुगं रमणी । )	सस ( ।।ऽ ।।ऽ )	8