प्रवेशः - सुभाषितम् #01
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥
| विषयः | विवरणम् |
|---|---|
| अन्वयः | लघुचेतसां गणना "अयं निजः वा ? परः (वा) ?" इति (अस्ति) । उदारचरितानां (गणना) तु "वसुधा एव कुटुम्बकं (भवेत्)" (इति अस्ति) । |
| Purport | "Is he mine, or different from mine" thus is the consideration of the low-minded people. On the other hand, "May we pray that earth itself be one family", thus is the consideration of the noble-minded people. |
लघुचेतसां गणना
(consideration of the low-little-small-minded, illiberal, frivolous)लघुचेतसाम्
लघुचेतस् / पुं / ष.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](of the low-little-small-minded, illiberal, frivolous)
| लघुचेतस् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | लघुचेताः | लघुचेतसौ | लघुचेतसः |
| द्वितीया | लघुचेतसम् | लघुचेतसौ | लघुचेतसः |
| तृतीया | लघुचेतसा | लघुचेतोभ्याम् | लघुचेतोभिः |
| चतुर्थी | लघुचेतसे | लघुचेतोभ्याम् | लघुचेतोभ्यः |
| पञ्चमी | लघुचेतसः | लघुचेतोभ्याम् | लघुचेतोभ्यः |
| षष्ठी | लघुचेतसः | लघुचेतसोः | लघुचेतसाम् |
| सप्तमी | लघुचेतसि | लघुचेतसोः | लघुचेतःसु / लघुचेतस्सु |
| सम्बोधन | लघुचेतः | लघुचेतसौ | लघुचेतसः |
पद-विवरणम् :-
- [समानाधिकरण-षष्ठ्यर्थ-बहुव्रीहि-समासः]
लघुः चेतः यस्य, सः लघुचेताः, तेषां लघुचेतसाम् । लघुचेतस् / त्रि (-ताः-ताः-तः) ।
(of the low-little-small-minded, illiberal, frivolous)लघुचेतस् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघुचेताः लघुचेतसौ लघुचेतसः द्वितीया लघुचेतसम् लघुचेतसौ लघुचेतसः तृतीया लघुचेतसा लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभिः चतुर्थी लघुचेतसे लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः पञ्चमी लघुचेतसः लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः षष्ठी लघुचेतसः लघुचेतसोः लघुचेतसाम् सप्तमी लघुचेतसि लघुचेतसोः लघुचेतःसु / लघुचेतस्सु सम्बोधन लघुचेतः लघुचेतसौ लघुचेतसः लघुचेतस् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघुचेताः लघुचेतसौ लघुचेतसः द्वितीया लघुचेतसम् लघुचेतसौ लघुचेतसः तृतीया लघुचेतसा लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभिः चतुर्थी लघुचेतसे लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः पञ्चमी लघुचेतसः लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः षष्ठी लघुचेतसः लघुचेतसोः लघुचेतसाम् सप्तमी लघुचेतसि लघुचेतसोः लघुचेतःसु / लघुचेतस्सु सम्बोधन लघुचेतः लघुचेतसौ लघुचेतसः लघुचेतस् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघुचेतः लघुचेतसी लघुचेतांसि द्वितीया लघुचेतः लघुचेतसी लघुचेतांसि तृतीया लघुचेतसा लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभिः चतुर्थी लघुचेतसे लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः पञ्चमी लघुचेतसः लघुचेतोभ्याम् लघुचेतोभ्यः षष्ठी लघुचेतसः लघुचेतसोः लघुचेतसाम् सप्तमी लघुचेतसि लघुचेतसोः लघुचेतःसु / लघुचेतस्सु सम्बोधन लघुचेतः लघुचेतसी लघुचेतांसि - लङ्घ् + कु (उणा० १|०२९) = लघु / त्रि (-घुः-घुः,घ्वी-घु) ।
([1] small, little; [2] light; [3] vain, frivolous; [4] insignificant, mean, low; [5] weak, feeble)लघु / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा लघुः लघू लघवः द्वितीया लघुम् लघू लघून् तृतीया लघुना लघुभ्याम् लघुभिः चतुर्थी लघवे लघुभ्याम् लघुभ्यः पञ्चमी लघोः लघुभ्याम् लघुभ्यः षष्ठी लघोः लघ्वोः लघूनाम् सप्तमी लघौ लघ्वोः लघुषु सम्बोधन लघो लघू लघवः लघु / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघुः लघू लघवः द्वितीया लघुम् लघू लघूः तृतीया लघ्वा लघुभ्याम् लघुभिः चतुर्थी लघ्वै / लघवे लघुभ्याम् लघुभ्यः पञ्चमी लघ्वाः / लघोः लघुभ्याम् लघुभ्यः षष्ठी लघ्वाः / लघोः लघ्वोः लघूनाम् सप्तमी लघ्वाम् / लघौ लघ्वोः लघुषु सम्बोधन लघो लघू लघवः लघ्वी / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघ्वी लघ्व्यौ लघ्व्यः द्वितीया लघ्वीम् लघ्व्यौ लघ्वीः तृतीया लघ्व्या लघ्वीभ्याम् लघ्वीभिः चतुर्थी लघ्व्यै लघ्वीभ्याम् लघ्वीभ्यः पञ्चमी लघ्व्याः लघ्वीभ्याम् लघ्वीभ्यः षष्ठी लघ्व्याः लघ्व्योः लघ्वीनाम् सप्तमी लघ्व्याम् लघ्व्योः लघ्वीषु सम्बोधन लघ्वि लघ्व्यौ लघ्व्यः लघु / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा लघु लघुनी लघूनि द्वितीया लघु लघुनी लघूनि तृतीया लघुना लघुभ्याम् लघुभिः चतुर्थी लघुने लघुभ्याम् लघुभ्यः पञ्चमी लघुनः लघुभ्याम् लघुभ्यः षष्ठी लघुनः लघुनोः लघूनाम् सप्तमी लघुनि लघुनोः लघुषु सम्बोधन लघो / लघु लघुनी लघूनि - लङ्घ् [लघिँ गतौ भोजननिवृत्तौ च ; भ्वादिः ; आत्मनेपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to go, to fast, to abstain from food) - चित् + असुन् (उणा० ४|१८८) = चेतस् / नपुं (-तः) ।
(mind, intellect, the faculty of reasoning or understanding)चेतस् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा चेतः चेतसी चेतांसि द्वितीया चेतः चेतसी चेतांसि तृतीया चेतसा चेतोभ्याम् चेतोभिः चतुर्थी चेतसे चेतोभ्याम् चेतोभ्यः पञ्चमी चेतसः चेतोभ्याम् चेतोभ्यः षष्ठी चेतसः चेतसोः चेतसाम् सप्तमी चेतसि चेतसोः चेतःसु / चेतस्सु सम्बोधन चेतः चेतसी चेतांसि - चित् [चितीँ संज्ञाने ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to perceive, to think, to recover consciousness, to observe, to see, to regain consciousness)
गणना
गणन / स्त्री / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] taking into account, considering; [2] act of counting, enumerating)
| गणना / स्त्री | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | गणना | गणने | गणनाः |
| द्वितीया | गणनाम् | गणने | गणनाः |
| तृतीया | गणनया | गणनाभ्याम् | गणनाभिः |
| चतुर्थी | गणनायै | गणनाभ्याम् | गणनाभ्यः |
| पञ्चमी | गणनायाः | गणनाभ्याम् | गणनाभ्यः |
| षष्ठी | गणनायाः | गणनयोः | गणनानाम् |
| सप्तमी | गणनायाम् | गणनयोः | गणनासु |
| सम्बोधन | गणने | गणने | गणनाः |
पद-विवरणम् :-
- गण + युच् (सूत्र० ३|३|१०७) = गणन / स्त्री-नपुं (-ना-नं) ।
([1] taking into account, considering; [2] act of counting, enumerating)गणना / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा गणना गणने गणनाः द्वितीया गणनाम् गणने गणनाः तृतीया गणनया गणनाभ्याम् गणनाभिः चतुर्थी गणनायै गणनाभ्याम् गणनाभ्यः पञ्चमी गणनायाः गणनाभ्याम् गणनाभ्यः षष्ठी गणनायाः गणनयोः गणनानाम् सप्तमी गणनायाम् गणनयोः गणनासु सम्बोधन गणने गणने गणनाः गणन / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा गणनम् गणने गणनानि द्वितीया गणनम् गणने गणनानि तृतीया गणनेन गणनाभयाम् गणनैः चतुर्थी गणनाय गणनाभयाम् गणनेभ्यः पञ्चमी गणनात् / द् गणनाभयाम् गणनेभ्यः षष्ठी गणनस्य गणनयोः गणनानाम् सप्तमी गणने गणनयोः गणनेषु सम्बोधन गणन गणने गणनानि - गण [गण सङ्ख्याने ; चुरादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to count, to enumerate)
अयं निजः वा ? परः (वा) ?
(is he mine, or alien (different from mine))अयम्
इदम् / पुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]((m) he, (f) she, (n) it)
| इदम् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | अयम् | इमौ | इमे |
| द्वितीया | एनम् / इमम् | एनौ / इमौ | एनान् / इमान् |
| तृतीया | एनेन / अनेन | आभ्याम् | एभिः |
| चतुर्थी | अस्मै | आभ्याम् | एभ्यः |
| पञ्चमी | अस्मात् / द् | आभ्याम् | एभ्यः |
| षष्ठी | अस्य | एनयोः / अनयोः | एषाम् |
| सप्तमी | अस्मिन् | एनयोः / अनयोः | एषु |
पद-विवरणम् :-
- इदम् / त्रि (-अयं-इयं-इदं) ।
((m) he, (f) she, (n) it)इदम् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा अयम् इमौ इमे द्वितीया एनम् / इमम् एनौ / इमौ एनान् / इमान् तृतीया एनेन / अनेन आभ्याम् एभिः चतुर्थी अस्मै आभ्याम् एभ्यः पञ्चमी अस्मात् / द् आभ्याम् एभ्यः षष्ठी अस्य एनयोः / अनयोः एषाम् सप्तमी अस्मिन् एनयोः / अनयोः एषु इदम् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा इयम् इमे इमाः द्वितीया एनाम् / इमाम् एने / इमे एनाः / इमाः तृतीया एनया / अनया आभ्याम् आभिः चतुर्थी अस्यै आभ्याम् आभ्यः पञ्चमी अस्याः आभ्याम् आभ्यः षष्ठी अस्याः एनयोः / अनयोः आसाम् सप्तमी अस्याम् एनयोः / अनयोः आसु इदम् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा इदम् इमे इमानि द्वितीया एनत् / द् / इदम् एने / इमे एनानि / इमानि तृतीया एनेन / अनेन आभ्याम् एभिः चतुर्थी अस्मै आभ्याम् एभ्यः पञ्चमी अस्मात् / द् आभ्याम् एभ्यः षष्ठी अस्य एनयोः / अनयोः एषाम् सप्तमी अस्मिन् एनयोः / अनयोः एषु
निजः वा ?
(is mine?)निजः
निज / पुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](ones own)
| निज / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | निजः | निजौ | निजाः |
| द्वितीया | निजम् | निजौ | निजान् |
| तृतीया | निजेन | निजाभयाम् | निजैः |
| चतुर्थी | निजाय | निजाभयाम् | निजेभ्यः |
| पञ्चमी | निजात् / द् | निजाभयाम् | निजेभ्यः |
| षष्ठी | निजस्य | निजयोः | निजानाम् |
| सप्तमी | निजे | निजयोः | निजेषु |
| सम्बोधन | निज | निजौ | निजाः |
पद-विवरणम् :-
- [उप-पद-समासः]
नितरां जायते इति निजः । निज / त्रि (-जः-जा-जं) ।
(ones own)निज / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा निजः निजौ निजाः द्वितीया निजम् निजौ निजान् तृतीया निजेन निजाभयाम् निजैः चतुर्थी निजाय निजाभयाम् निजेभ्यः पञ्चमी निजात् / द् निजाभयाम् निजेभ्यः षष्ठी निजस्य निजयोः निजानाम् सप्तमी निजे निजयोः निजेषु सम्बोधन निज निजौ निजाः निजा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा निजा निजे निजाः द्वितीया निजाम् निजे निजाः तृतीया निजया निजाभ्याम् निजाभिः चतुर्थी निजायै निजाभ्याम् निजाभ्यः पञ्चमी निजायाः निजाभ्याम् निजाभ्यः षष्ठी निजायाः निजयोः निजानाम् सप्तमी निजायाम् निजयोः निजासु सम्बोधन निजे निजे निजाः निज / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा निजम् निजे निजानि द्वितीया निजम् निजे निजानि तृतीया निजेन निजाभयाम् निजैः चतुर्थी निजाय निजाभयाम् निजेभ्यः पञ्चमी निजात् / द् निजाभयाम् निजेभ्यः षष्ठी निजस्य निजयोः निजानाम् सप्तमी निजे निजयोः निजेषु सम्बोधन निज निजे निजानि - नि + तरप् + अमु = नितराम् / अव्ययम् ।
(always, continually, eternally) - जन् + डः = ज / त्रि (-जः-जा-जं) ।
(born)ज / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा जः जौ जाः द्वितीया जम् जौ जान् तृतीया जेन जाभयाम् जैः चतुर्थी जाय जाभयाम् जेभ्यः पञ्चमी जात् / द् जाभयाम् जेभ्यः षष्ठी जस्य जयोः जानाम् सप्तमी जे जयोः जेषु सम्बोधन ज जौ जाः जा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा जा जे जाः द्वितीया जाम् जे जाः तृतीया जया जाभ्याम् जाभिः चतुर्थी जायै जाभ्याम् जाभ्यः पञ्चमी जायाः जाभ्याम् जाभ्यः षष्ठी जायाः जयोः जानाम् सप्तमी जायाम् जयोः जासु सम्बोधन जे जे जाः ज / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा जम् जे जानि द्वितीया जम् जे जानि तृतीया जेन जाभयाम् जैः चतुर्थी जाय जाभयाम् जेभ्यः पञ्चमी जात् / द् जाभयाम् जेभ्यः षष्ठी जस्य जयोः जानाम् सप्तमी जे जयोः जेषु सम्बोधन ज जे जानि - जन् [जनीँ प्रादुर्भावे ; दिवादिः ; आत्मनेपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be born, to become, to come to existence)
वा
वा / अव्ययम्(or, either, else, sometimes)
पद-विवरणम् :-
- वा / अव्ययम् ।
(or, either, else, sometimes)
परः वा ?
(is alien?)परः
पर / पुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] (of place) farther, remoter, ulterior, opposite (shore), next (life); [2] (of time) past, previous, former, ancient, old, future, subsequent, following, after, later, latest, extreme (age), high (time); [3] (of amount) exceeding, more than, remaining over; [4] (of sequence) following, coming next after, last; [5] (of repeated sequence) each, successive; [6] (of degree) superior than, higher than, better than, worse than, rarely, supreme, pre-eminent, beyond, surpassing, superior, better, best, utmost, deepest, greatest; [7] (of range) transcending; [8] (of relation) (a) other, different from; (b) alien, strange, estranged, hostile, foe, enemy, inimical, adverse, extreme)
| पर / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | परः | परौ | पराः |
| द्वितीया | परम् | परौ | परान् |
| तृतीया | परेण | पराभयाम् | परैः |
| चतुर्थी | पराय | पराभयाम् | परेभ्यः |
| पञ्चमी | परात् / द् | पराभयाम् | परेभ्यः |
| षष्ठी | परस्य | परयोः | पराणाम् |
| सप्तमी | परे | परयोः | परेषु |
| सम्बोधन | पर | परौ | पराः |
पद-विवरणम् :-
- पर / त्रि (-रः-रा-रं) ।
([1] (of place) farther, remoter, ulterior, opposite (shore), next (life); [2] (of time) past, previous, former, ancient, old, future, subsequent, following, after, later, latest, extreme (age), high (time); [3] (of amount) exceeding, more than, remaining over; [4] (of sequence) following, coming next after, last; [5] (of repeated sequence) each, successive; [6] (of degree) superior than, higher than, better than, worse than, rarely, supreme, pre-eminent, beyond, surpassing, superior, better, best, utmost, deepest, greatest; [7] (of range) transcending; [8] (of relation) (a) other, different from; (b) alien, strange, estranged, hostile, foe, enemy, inimical, adverse, extreme)पर / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा परः परौ पराः द्वितीया परम् परौ परान् तृतीया परेण पराभयाम् परैः चतुर्थी पराय पराभयाम् परेभ्यः पञ्चमी परात् / द् पराभयाम् परेभ्यः षष्ठी परस्य परयोः पराणाम् सप्तमी परे परयोः परेषु सम्बोधन पर परौ पराः परा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परा परे पराः द्वितीया पराम् परे पराः तृतीया परया पराभ्याम् पराभिः चतुर्थी परायै पराभ्याम् पराभ्यः पञ्चमी परायाः पराभ्याम् पराभ्यः षष्ठी परायाः परयोः पराणाम् सप्तमी परायाम् परयोः परासु सम्बोधन परे परे पराः पर / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परम् परे पराणि द्वितीया परम् परे पराणि तृतीया परेण पराभयाम् परैः चतुर्थी पराय पराभयाम् परेभ्यः पञ्चमी परात् / द् पराभयाम् परेभ्यः षष्ठी परस्य परयोः पराणाम् सप्तमी परे परयोः परेषु सम्बोधन पर परे पराणि
वा
वा / अव्ययम्(or, either, else, sometimes)
पद-विवरणम् :-
- वा / अव्ययम् ।
(or, either, else, sometimes)
इति
इति / अव्ययम्(thus)
पद-विवरणम् :-
- इति / अव्ययम् ।
(thus)
(अस्ति)
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](is)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
उदारचरितानां (गणना) तु
(on the other hand, the consideration of those who are noble-minded)उदारचरितानाम् गणना
(consideration of those who are of generous behaviour, of noble conduct, noble-minded, high-minded, exalted, magnanimous)उदारचरितानाम्
उदारचरित / पुं / ष.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](of those who are of generous behaviour, of noble conduct, noble-minded, high-minded, exalted, magnanimous)
| उदारचरित / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | उदारचरितः | उदारचरितौ | उदारचरिताः |
| द्वितीया | उदारचरितम् | उदारचरितौ | उदारचरितान् |
| तृतीया | उदारचरितेन | उदारचरिताभयाम् | उदारचरितैः |
| चतुर्थी | उदारचरिताय | उदारचरिताभयाम् | उदारचरितेभ्यः |
| पञ्चमी | उदारचरितात् / द् | उदारचरिताभयाम् | उदारचरितेभ्यः |
| षष्ठी | उदारचरितस्य | उदारचरितयोः | उदारचरितानाम् |
| सप्तमी | उदारचरिते | उदारचरितयोः | उदारचरितेषु |
| सम्बोधन | उदारचरित | उदारचरितौ | उदारचरिताः |
पद-विवरणम् :-
- [समानाधिकरण-षष्ठ्यर्थ-बहुव्रीहि-समासः]
उदारः चरितः यस्य, सः उदारचरितः, तेषाम् उदारचरितानाम् । उदारचरित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(of those who are of generous behaviour, of noble conduct, noble-minded, high-minded, exalted, magnanimous)उदारचरित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा उदारचरितः उदारचरितौ उदारचरिताः द्वितीया उदारचरितम् उदारचरितौ उदारचरितान् तृतीया उदारचरितेन उदारचरिताभयाम् उदारचरितैः चतुर्थी उदारचरिताय उदारचरिताभयाम् उदारचरितेभ्यः पञ्चमी उदारचरितात् / द् उदारचरिताभयाम् उदारचरितेभ्यः षष्ठी उदारचरितस्य उदारचरितयोः उदारचरितानाम् सप्तमी उदारचरिते उदारचरितयोः उदारचरितेषु सम्बोधन उदारचरित उदारचरितौ उदारचरिताः उदारचरिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उदारचरिता उदारचरिते उदारचरिताः द्वितीया उदारचरिताम् उदारचरिते उदारचरिताः तृतीया उदारचरितया उदारचरिताभ्याम् उदारचरिताभिः चतुर्थी उदारचरितायै उदारचरिताभ्याम् उदारचरिताभ्यः पञ्चमी उदारचरितायाः उदारचरिताभ्याम् उदारचरिताभ्यः षष्ठी उदारचरितायाः उदारचरितयोः उदारचरितानाम् सप्तमी उदारचरितायाम् उदारचरितयोः उदारचरितासु सम्बोधन उदारचरिते उदारचरिते उदारचरिताः उदारचरित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उदारचरितम् उदारचरिते उदारचरितानि द्वितीया उदारचरितम् उदारचरिते उदारचरितानि तृतीया उदारचरितेन उदारचरिताभयाम् उदारचरितैः चतुर्थी उदारचरिताय उदारचरिताभयाम् उदारचरितेभ्यः पञ्चमी उदारचरितात् / द् उदारचरिताभयाम् उदारचरितेभ्यः षष्ठी उदारचरितस्य उदारचरितयोः उदारचरितानाम् सप्तमी उदारचरिते उदारचरितयोः उदारचरितेषु सम्बोधन उदारचरित उदारचरिते उदारचरितानि - उत् + ऋ + घञ् (सूत्र० ३|३|१८) = उदार / त्रि (-रः-रा,री-रं) ।
(noble, exalted, dignified, lofty, great, best, illustrious, distinguished, generous, liberal, munificent)उदार / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा उदारः उदारौ उदाराः द्वितीया उदारम् उदारौ उदारान् तृतीया उदारेण उदाराभयाम् उदारैः चतुर्थी उदाराय उदाराभयाम् उदारेभ्यः पञ्चमी उदारात् / द् उदाराभयाम् उदारेभ्यः षष्ठी उदारस्य उदारयोः उदाराणाम् सप्तमी उदारे उदारयोः उदारेषु सम्बोधन उदार उदारौ उदाराः उदारा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उदारा उदारे उदाराः द्वितीया उदाराम् उदारे उदाराः तृतीया उदारया उदाराभ्याम् उदाराभिः चतुर्थी उदारायै उदाराभ्याम् उदाराभ्यः पञ्चमी उदारायाः उदाराभ्याम् उदाराभ्यः षष्ठी उदारायाः उदारयोः उदाराणाम् सप्तमी उदारायाम् उदारयोः उदारासु सम्बोधन उदारे उदारे उदाराः उदारी / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उदारी उदार्यौ उदार्यः द्वितीया उदारीम् उदार्यौ उदारीः तृतीया उदार्या उदारीभ्याम् उदारीभिः चतुर्थी उदार्यै उदारीभ्याम् उदारीभ्यः पञ्चमी उदार्याः उदारीभ्याम् उदारीभ्यः षष्ठी उदार्याः उदार्योः उदारीणाम् सप्तमी उदार्याम् उदार्योः उदारीषु सम्बोधन उदारि उदार्यौ उदार्यः उदार / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उदारम् उदारे उदाराणि द्वितीया उदारम् उदारे उदाराणि तृतीया उदारेण उदाराभयाम् उदारैः चतुर्थी उदाराय उदाराभयाम् उदारेभ्यः पञ्चमी उदारात् / द् उदाराभयाम् उदारेभ्यः षष्ठी उदारस्य उदारयोः उदाराणाम् सप्तमी उदारे उदारयोः उदारेषु सम्बोधन उदार उदारे उदाराणि - ऋ [ऋ गतिप्रापणयोः ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to go, to obtain, to reach) - चर् + क्त = चरित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
([1] gone, attained; [2] practice, behaviour, conduct; [3] fixed law, proper observance, course, way)चरित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा चरितः चरितौ चरिताः द्वितीया चरितम् चरितौ चरितान् तृतीया चरितेन चरिताभयाम् चरितैः चतुर्थी चरिताय चरिताभयाम् चरितेभ्यः पञ्चमी चरितात् / द् चरिताभयाम् चरितेभ्यः षष्ठी चरितस्य चरितयोः चरितानाम् सप्तमी चरिते चरितयोः चरितेषु सम्बोधन चरित चरितौ चरिताः चरिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा चरिता चरिते चरिताः द्वितीया चरिताम् चरिते चरिताः तृतीया चरितया चरिताभ्याम् चरिताभिः चतुर्थी चरितायै चरिताभ्याम् चरिताभ्यः पञ्चमी चरितायाः चरिताभ्याम् चरिताभ्यः षष्ठी चरितायाः चरितयोः चरितानाम् सप्तमी चरितायाम् चरितयोः चरितासु सम्बोधन चरिते चरिते चरिताः चरित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा चरितम् चरिते चरितानि द्वितीया चरितम् चरिते चरितानि तृतीया चरितेन चरिताभयाम् चरितैः चतुर्थी चरिताय चरिताभयाम् चरितेभ्यः पञ्चमी चरितात् / द् चरिताभयाम् चरितेभ्यः षष्ठी चरितस्य चरितयोः चरितानाम् सप्तमी चरिते चरितयोः चरितेषु सम्बोधन चरित चरिते चरितानि - चर् [चरँ गतौ भक्षणे च ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to go, to walk, to eat, to graze)
गणना
गणन / स्त्री / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] taking into account, considering; [2] act of counting, enumerating)
| गणना / स्त्री | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | गणना | गणने | गणनाः |
| द्वितीया | गणनाम् | गणने | गणनाः |
| तृतीया | गणनया | गणनाभ्याम् | गणनाभिः |
| चतुर्थी | गणनायै | गणनाभ्याम् | गणनाभ्यः |
| पञ्चमी | गणनायाः | गणनाभ्याम् | गणनाभ्यः |
| षष्ठी | गणनायाः | गणनयोः | गणनानाम् |
| सप्तमी | गणनायाम् | गणनयोः | गणनासु |
| सम्बोधन | गणने | गणने | गणनाः |
पद-विवरणम् :-
- गण + युच् (सूत्र० ३|३|१०७) = गणन / स्त्री-नपुं (-ना-नं) ।
([1] taking into account, considering; [2] act of counting, enumerating)गणना / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा गणना गणने गणनाः द्वितीया गणनाम् गणने गणनाः तृतीया गणनया गणनाभ्याम् गणनाभिः चतुर्थी गणनायै गणनाभ्याम् गणनाभ्यः पञ्चमी गणनायाः गणनाभ्याम् गणनाभ्यः षष्ठी गणनायाः गणनयोः गणनानाम् सप्तमी गणनायाम् गणनयोः गणनासु सम्बोधन गणने गणने गणनाः गणन / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा गणनम् गणने गणनानि द्वितीया गणनम् गणने गणनानि तृतीया गणनेन गणनाभयाम् गणनैः चतुर्थी गणनाय गणनाभयाम् गणनेभ्यः पञ्चमी गणनात् / द् गणनाभयाम् गणनेभ्यः षष्ठी गणनस्य गणनयोः गणनानाम् सप्तमी गणने गणनयोः गणनेषु सम्बोधन गणन गणने गणनानि - गण [गण सङ्ख्याने ; चुरादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to count, to enumerate)
तु
तु / अव्ययम्(on the other hand, on the contrary)
पद-विवरणम् :-
- तु / अव्ययम् ।
(on the other hand, on the contrary)
वसुधा एव कुटुम्बकं (भवेत्)
(may we pray that world itself be one family)वसुधा एव
(world itself)वसुधा
वसुधा / स्त्री / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](earth, giving wealth)
| वसुधा / स्त्री | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | वसुधा | वसुधे | वसुधाः |
| द्वितीया | वसुधाम् | वसुधे | वसुधाः |
| तृतीया | वसुधया | वसुधाभ्याम् | वसुधाभिः |
| चतुर्थी | वसुधायै | वसुधाभ्याम् | वसुधाभ्यः |
| पञ्चमी | वसुधायाः | वसुधाभ्याम् | वसुधाभ्यः |
| षष्ठी | वसुधायाः | वसुधयोः | वसुधानाम् |
| सप्तमी | वसुधायाम् | वसुधयोः | वसुधासु |
| सम्बोधन | वसुधे | वसुधे | वसुधाः |
पद-विवरणम् :-
- [उप-पद-समासः]
वसूनि (रत्नानि) दधाति इति वसुधा । वसुधा / स्त्री (-धा) ।
(earth, giving wealth)वसुधा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा वसुधा वसुधे वसुधाः द्वितीया वसुधाम् वसुधे वसुधाः तृतीया वसुधया वसुधाभ्याम् वसुधाभिः चतुर्थी वसुधायै वसुधाभ्याम् वसुधाभ्यः पञ्चमी वसुधायाः वसुधाभ्याम् वसुधाभ्यः षष्ठी वसुधायाः वसुधयोः वसुधानाम् सप्तमी वसुधायाम् वसुधयोः वसुधासु सम्बोधन वसुधे वसुधे वसुधाः - वस् + उ (उणा० १|०१०) = वसु / नपुं (-सु) ।
([1] wealth, thing, substance; [2] gem, jewel)वसु / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा वसु वसुनी वसूनि द्वितीया वसु वसुनी वसूनि तृतीया वसुना वसुभ्याम् वसुभिः चतुर्थी वसवे / वसुने वसुभ्याम् वसुभ्यः पञ्चमी वसोः / वसुनः वसुभ्याम् वसुभ्यः षष्ठी वसोः / वसुनः वस्वोः / वसुनोः वसूनाम् सप्तमी वसौ / वसुनि वस्वोः / वसुनोः वसुषु सम्बोधन वसो / वसु वसुनी वसूनि - धा + कः = धा / स्त्री (-धा) ।
(giver, nourisher, protector)धा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा धा धे धाः द्वितीया धाम् धे धाः तृतीया धया धाभ्याम् धाभिः चतुर्थी धायै धाभ्याम् धाभ्यः पञ्चमी धायाः धाभ्याम् धाभ्यः षष्ठी धायाः धयोः धानाम् सप्तमी धायाम् धयोः धासु सम्बोधन धे धे धाः - धा [डुधाञ् धारणपोषणयोः ; जुहोत्यादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to wear, to obey, to bear, to support, to nourish, to protect)
एव
एव / अव्ययम्(even, certainly, that itself, that alone, etc …)
पद-विवरणम् :-
- एव / अव्ययम् ।
(even, certainly, that itself, that alone, etc …)
कुटुम्बकम्
कुटुम्बक / पुं / द्वि.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]({object} pray to be one family)
| कुटुम्बक / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | कुटुम्बकः | कुटुम्बकौ | कुटुम्बकाः |
| द्वितीया | कुटुम्बकम् | कुटुम्बकौ | कुटुम्बकान् |
| तृतीया | कुटुम्बकेन | कुटुम्बकाभयाम् | कुटुम्बकैः |
| चतुर्थी | कुटुम्बकाय | कुटुम्बकाभयाम् | कुटुम्बकेभ्यः |
| पञ्चमी | कुटुम्बकात् / द् | कुटुम्बकाभयाम् | कुटुम्बकेभ्यः |
| षष्ठी | कुटुम्बकस्य | कुटुम्बकयोः | कुटुम्बकानाम् |
| सप्तमी | कुटुम्बके | कुटुम्बकयोः | कुटुम्बकेषु |
| सम्बोधन | कुटुम्बक | कुटुम्बकौ | कुटुम्बकाः |
पद-विवरणम् :-
- कुटुम्ब + वुन् (सूत्र० ३|१|१५०) = कुटुम्बक / त्रि (-कः-का-कं) ।
((pray) be one family)कुटुम्बक / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा कुटुम्बकः कुटुम्बकौ कुटुम्बकाः द्वितीया कुटुम्बकम् कुटुम्बकौ कुटुम्बकान् तृतीया कुटुम्बकेन कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकैः चतुर्थी कुटुम्बकाय कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकेभ्यः पञ्चमी कुटुम्बकात् / द् कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकेभ्यः षष्ठी कुटुम्बकस्य कुटुम्बकयोः कुटुम्बकानाम् सप्तमी कुटुम्बके कुटुम्बकयोः कुटुम्बकेषु सम्बोधन कुटुम्बक कुटुम्बकौ कुटुम्बकाः कुटुम्बका / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा कुटुम्बका कुटुम्बके कुटुम्बकाः द्वितीया कुटुम्बकाम् कुटुम्बके कुटुम्बकाः तृतीया कुटुम्बकया कुटुम्बकाभ्याम् कुटुम्बकाभिः चतुर्थी कुटुम्बकायै कुटुम्बकाभ्याम् कुटुम्बकाभ्यः पञ्चमी कुटुम्बकायाः कुटुम्बकाभ्याम् कुटुम्बकाभ्यः षष्ठी कुटुम्बकायाः कुटुम्बकयोः कुटुम्बकानाम् सप्तमी कुटुम्बकायाम् कुटुम्बकयोः कुटुम्बकासु सम्बोधन कुटुम्बके कुटुम्बके कुटुम्बकाः कुटुम्बक / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा कुटुम्बकम् कुटुम्बके कुटुम्बकानि द्वितीया कुटुम्बकम् कुटुम्बके कुटुम्बकानि तृतीया कुटुम्बकेन कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकैः चतुर्थी कुटुम्बकाय कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकेभ्यः पञ्चमी कुटुम्बकात् / द् कुटुम्बकाभयाम् कुटुम्बकेभ्यः षष्ठी कुटुम्बकस्य कुटुम्बकयोः कुटुम्बकानाम् सप्तमी कुटुम्बके कुटुम्बकयोः कुटुम्बकेषु सम्बोधन कुटुम्बक कुटुम्बके कुटुम्बकानि
भवेत् / भवेद्
भू + कर्तरि विधिलिँङ् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](may / must / should be)
| भू + कर्तरि विधिलिँङ् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | भवेत् / भवेद् | भवेताम् | भवेयुः |
| मध्यम-पुरुषः | भवेः | भवेतम् | भवेत |
| उत्तम-पुरुषः | भवेयम् | भवेव | भवेम |
धातु-विवरणम् :-
- भू [भू सत्तायाम् ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to exist, to become, to be, to happen)
(इति)
इति / अव्ययम्(thus)
पद-विवरणम् :-
- इति / अव्ययम् ।
(thus)
(अस्ति)
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](is)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
बहु समीचीन प्रयासः महोदय। भवतः उद्यमम् एवं प्रयत्नं संस्कृत छात्रैः संस्कृत पठने प्रोत्साहनम् एवं प्रेरणादायकं भावयन्ताम् । (अहं शीला शेकर् महोदयायाः मित्रम् अस्मि।)
ReplyDeleteधन्यवादः महोदय ।
Delete