प्रवेशः - सुभाषितम् #04
सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम् ।
कायः परहिते यस्य कलिस्तस्य करोति किम् ॥
| विषयः | विवरणम् |
|---|---|
| अन्वयः | यस्य हृदयं सदयम् (अस्ति), यस्य भाषितं सत्यभूषितम् (अस्ति), यस्य कायः परहिते (निरतम् अस्ति), कलिः तस्य किम् (अपकृतं) करोति ? |
| Purport | What (harm) can Kalipuruṣa do to a person whose heart / mind is full of compassion, whose speech is adorned with truth and whose body is engaged in the welfare of others? |
यस्य हृदयं सदयम् (अस्ति)
(whose heart / mind is filled with compassion, benevolence, mercy)यस्य हृदयम्
(whose heart / mind)यस्य
यद् / पुं / ष.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](whose)
| यद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | यः | यौ | ये |
| द्वितीया | यम् | यौ | यान् |
| तृतीया | येन | याभ्याम् | यैः |
| चतुर्थी | यस्मै | याभ्याम् | येभ्यः |
| पञ्चमी | यस्मात् / द् | याभ्याम् | येभ्यः |
| षष्ठी | यस्य | ययोः | येषाम् |
| सप्तमी | यस्मिन् | ययोः | येषु |
पद-विवरणम् :-
- यद् / त्रि (-यः-या-यं) ।
((m) he who, (f) she who, (n) that which)यद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यः यौ ये द्वितीया यम् यौ यान् तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु यद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा या ये याः द्वितीया याम् ये याः तृतीया यया याभ्याम् याभिः चतुर्थी यस्यै याभ्याम् याभ्यः पञ्चमी यस्याः याभ्याम् याभ्यः षष्ठी यस्याः ययोः यासाम् सप्तमी यस्याम् ययोः यासु यद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यत् / द् ये यानि द्वितीया यत् / द् ये यानि तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु
हृदयम्
हृदय / नपुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] heart; [2] the mind, the seat or faculty of thought and feeling)
| हृदय / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | हृदयम् | हृदये | हृदयानि |
| द्वितीया | हृदयम् | हृदये | हृदयानि |
| तृतीया | हृदयेन | हृदयाभयाम् | हृदयैः |
| चतुर्थी | हृदयाय | हृदयाभयाम् | हृदयेभ्यः |
| पञ्चमी | हृदयात् / द् | हृदयाभयाम् | हृदयेभ्यः |
| षष्ठी | हृदयस्य | हृदययोः | हृदयानाम् |
| सप्तमी | हृदये | हृदययोः | हृदयेषु |
| सम्बोधन | हृदय | हृदये | हृदयानि |
पद-विवरणम् :-
- हृ + कयन् (उणा० ४|१००) = हृदय / नपुं (-यं) ।
([1] heart; [2] the mind, the seat or faculty of thought and feeling)हृदय / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा हृदयम् हृदये हृदयानि द्वितीया हृदयम् हृदये हृदयानि तृतीया हृदयेन हृदयाभयाम् हृदयैः चतुर्थी हृदयाय हृदयाभयाम् हृदयेभ्यः पञ्चमी हृदयात् / द् हृदयाभयाम् हृदयेभ्यः षष्ठी हृदयस्य हृदययोः हृदयानाम् सप्तमी हृदये हृदययोः हृदयेषु सम्बोधन हृदय हृदये हृदयानि
सदयम्
सदय / नपुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](That, which is with compassion, benevolence, mercy)
| सदय / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | सदयम् | सदये | सदयानि |
| द्वितीया | सदयम् | सदये | सदयानि |
| तृतीया | सदयेन | सदयाभयाम् | सदयैः |
| चतुर्थी | सदयाय | सदयाभयाम् | सदयेभ्यः |
| पञ्चमी | सदयात् / द् | सदयाभयाम् | सदयेभ्यः |
| षष्ठी | सदयस्य | सदययोः | सदयानाम् |
| सप्तमी | सदये | सदययोः | सदयेषु |
| सम्बोधन | सदय | सदये | सदयानि |
पद-विवरणम् :-
- [सह-पूर्व-पद-बहुव्रीहि-समासः]
दयया सह वर्तते इति सदयम् । सदय / त्रि (-यः-या-यं) ।
(That, which is with compassion, benevolence, mercy)सदय / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा सदयः सदयौ सदयाः द्वितीया सदयम् सदयौ सदयान् तृतीया सदयेन सदयाभयाम् सदयैः चतुर्थी सदयाय सदयाभयाम् सदयेभ्यः पञ्चमी सदयात् / द् सदयाभयाम् सदयेभ्यः षष्ठी सदयस्य सदययोः सदयानाम् सप्तमी सदये सदययोः सदयेषु सम्बोधन सदय सदयौ सदयाः सदया / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सदया सदये सदयाः द्वितीया सदयाम् सदये सदयाः तृतीया सदयया सदयाभ्याम् सदयाभिः चतुर्थी सदयायै सदयाभ्याम् सदयाभ्यः पञ्चमी सदयायाः सदयाभ्याम् सदयाभ्यः षष्ठी सदयायाः सदययोः सदयानाम् सप्तमी सदयायाम् सदययोः सदयासु सम्बोधन सदये सदये सदयाः सदय / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सदयम् सदये सदयानि द्वितीया सदयम् सदये सदयानि तृतीया सदयेन सदयाभयाम् सदयैः चतुर्थी सदयाय सदयाभयाम् सदयेभ्यः पञ्चमी सदयात् / द् सदयाभयाम् सदयेभ्यः षष्ठी सदयस्य सदययोः सदयानाम् सप्तमी सदये सदययोः सदयेषु सम्बोधन सदय सदये सदयानि - सह / अव्ययम् ।
(along with) - दय् + भावे अङ् (सूत्र० ३|३|१०५) = दया / स्त्री (-या) ।
(sympathy, compassion, pity, mercy, benevolence, loving kindness, loving tenderness)दया / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा दया दये दयाः द्वितीया दयाम् दये दयाः तृतीया दयया दयाभ्याम् दयाभिः चतुर्थी दयायै दयाभ्याम् दयाभ्यः पञ्चमी दयायाः दयाभ्याम् दयाभ्यः षष्ठी दयायाः दययोः दयानाम् सप्तमी दयायाम् दययोः दयासु सम्बोधन दये दये दयाः - दय् [दयँ दानगतिरक्षणहिंसाऽदानेषु ; भ्वादिः ; आत्मनेपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to accept, to recieve, to obtain, to go, to protect, to kill, to hurt, to injure, to accept, to take)
अस्ति
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](is)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
यस्य भाषितं सत्यभूषितम् (अस्ति)
(whose speech is adorned with truth)यस्य भाषितम्
(whose speech)यस्य
यद् / पुं / ष.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](whose)
| यद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | यः | यौ | ये |
| द्वितीया | यम् | यौ | यान् |
| तृतीया | येन | याभ्याम् | यैः |
| चतुर्थी | यस्मै | याभ्याम् | येभ्यः |
| पञ्चमी | यस्मात् / द् | याभ्याम् | येभ्यः |
| षष्ठी | यस्य | ययोः | येषाम् |
| सप्तमी | यस्मिन् | ययोः | येषु |
पद-विवरणम् :-
- यद् / त्रि (-यः-या-यं) ।
((m) he who, (f) she who, (n) that which)यद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यः यौ ये द्वितीया यम् यौ यान् तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु यद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा या ये याः द्वितीया याम् ये याः तृतीया यया याभ्याम् याभिः चतुर्थी यस्यै याभ्याम् याभ्यः पञ्चमी यस्याः याभ्याम् याभ्यः षष्ठी यस्याः ययोः यासाम् सप्तमी यस्याम् ययोः यासु यद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यत् / द् ये यानि द्वितीया यत् / द् ये यानि तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु
भाषितम्
भाषित / नपुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](spoken, uttered, said)
| भाषित / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | भाषितम् | भाषिते | भाषितानि |
| द्वितीया | भाषितम् | भाषिते | भाषितानि |
| तृतीया | भाषितेन | भाषिताभयाम् | भाषितैः |
| चतुर्थी | भाषिताय | भाषिताभयाम् | भाषितेभ्यः |
| पञ्चमी | भाषितात् / द् | भाषिताभयाम् | भाषितेभ्यः |
| षष्ठी | भाषितस्य | भाषितयोः | भाषितानाम् |
| सप्तमी | भाषिते | भाषितयोः | भाषितेषु |
| सम्बोधन | भाषित | भाषिते | भाषितानि |
पद-विवरणम् :-
- भाष् + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = भाषित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(spoken, uttered, said)भाषित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा भाषितः भाषितौ भाषिताः द्वितीया भाषितम् भाषितौ भाषितान् तृतीया भाषितेन भाषिताभयाम् भाषितैः चतुर्थी भाषिताय भाषिताभयाम् भाषितेभ्यः पञ्चमी भाषितात् / द् भाषिताभयाम् भाषितेभ्यः षष्ठी भाषितस्य भाषितयोः भाषितानाम् सप्तमी भाषिते भाषितयोः भाषितेषु सम्बोधन भाषित भाषितौ भाषिताः भाषिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा भाषिता भाषिते भाषिताः द्वितीया भाषिताम् भाषिते भाषिताः तृतीया भाषितया भाषिताभ्याम् भाषिताभिः चतुर्थी भाषितायै भाषिताभ्याम् भाषिताभ्यः पञ्चमी भाषितायाः भाषिताभ्याम् भाषिताभ्यः षष्ठी भाषितायाः भाषितयोः भाषितानाम् सप्तमी भाषितायाम् भाषितयोः भाषितासु सम्बोधन भाषिते भाषिते भाषिताः भाषित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा भाषितम् भाषिते भाषितानि द्वितीया भाषितम् भाषिते भाषितानि तृतीया भाषितेन भाषिताभयाम् भाषितैः चतुर्थी भाषिताय भाषिताभयाम् भाषितेभ्यः पञ्चमी भाषितात् / द् भाषिताभयाम् भाषितेभ्यः षष्ठी भाषितस्य भाषितयोः भाषितानाम् सप्तमी भाषिते भाषितयोः भाषितेषु सम्बोधन भाषित भाषिते भाषितानि - भाष् [भाषँ व्यक्तायां वाचि ; भ्वादिः ; आत्मनेपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to articulate, to explain, to elocute)
सत्यभूषितम्
सत्यभूषित / नपुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](adorned with truth)
| सत्यभूषित / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | सत्यभूषितम् | सत्यभूषिते | सत्यभूषितानि |
| द्वितीया | सत्यभूषितम् | सत्यभूषिते | सत्यभूषितानि |
| तृतीया | सत्यभूषितेन | सत्यभूषिताभयाम् | सत्यभूषितैः |
| चतुर्थी | सत्यभूषिताय | सत्यभूषिताभयाम् | सत्यभूषितेभ्यः |
| पञ्चमी | सत्यभूषितात् / द् | सत्यभूषिताभयाम् | सत्यभूषितेभ्यः |
| षष्ठी | सत्यभूषितस्य | सत्यभूषितयोः | सत्यभूषितानाम् |
| सप्तमी | सत्यभूषिते | सत्यभूषितयोः | सत्यभूषितेषु |
| सम्बोधन | सत्यभूषित | सत्यभूषिते | सत्यभूषितानि |
पद-विवरणम् :-
- [तृतीया-तत्-पुरुष-समासः]
सत्येन भूषितम् इति सत्यभूषितम् । सत्यभूषित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(adorned with truth)सत्यभूषित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा सत्यभूषितः सत्यभूषितौ सत्यभूषिताः द्वितीया सत्यभूषितम् सत्यभूषितौ सत्यभूषितान् तृतीया सत्यभूषितेन सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितैः चतुर्थी सत्यभूषिताय सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितेभ्यः पञ्चमी सत्यभूषितात् / द् सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितेभ्यः षष्ठी सत्यभूषितस्य सत्यभूषितयोः सत्यभूषितानाम् सप्तमी सत्यभूषिते सत्यभूषितयोः सत्यभूषितेषु सम्बोधन सत्यभूषित सत्यभूषितौ सत्यभूषिताः सत्यभूषिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत्यभूषिता सत्यभूषिते सत्यभूषिताः द्वितीया सत्यभूषिताम् सत्यभूषिते सत्यभूषिताः तृतीया सत्यभूषितया सत्यभूषिताभ्याम् सत्यभूषिताभिः चतुर्थी सत्यभूषितायै सत्यभूषिताभ्याम् सत्यभूषिताभ्यः पञ्चमी सत्यभूषितायाः सत्यभूषिताभ्याम् सत्यभूषिताभ्यः षष्ठी सत्यभूषितायाः सत्यभूषितयोः सत्यभूषितानाम् सप्तमी सत्यभूषितायाम् सत्यभूषितयोः सत्यभूषितासु सम्बोधन सत्यभूषिते सत्यभूषिते सत्यभूषिताः सत्यभूषित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत्यभूषितम् सत्यभूषिते सत्यभूषितानि द्वितीया सत्यभूषितम् सत्यभूषिते सत्यभूषितानि तृतीया सत्यभूषितेन सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितैः चतुर्थी सत्यभूषिताय सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितेभ्यः पञ्चमी सत्यभूषितात् / द् सत्यभूषिताभयाम् सत्यभूषितेभ्यः षष्ठी सत्यभूषितस्य सत्यभूषितयोः सत्यभूषितानाम् सप्तमी सत्यभूषिते सत्यभूषितयोः सत्यभूषितेषु सम्बोधन सत्यभूषित सत्यभूषिते सत्यभूषितानि - सत् + यत् = सत्य / नपुं (-त्यं) ।
(truth)सत्य / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत्यम् सत्ये सत्यानि द्वितीया सत्यम् सत्ये सत्यानि तृतीया सत्येन सत्याभयाम् सत्यैः चतुर्थी सत्याय सत्याभयाम् सत्येभ्यः पञ्चमी सत्यात् / द् सत्याभयाम् सत्येभ्यः षष्ठी सत्यस्य सत्ययोः सत्यानाम् सप्तमी सत्ये सत्ययोः सत्येषु सम्बोधन सत्य सत्ये सत्यानि - अस् + शतृँ (सूत्र० ३|२|१२४) = सत् / त्रि (-न्-ती-त्) ।
([1] best, excellent; [2] good, virtuous; [3] venerable, respectable)सत् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सन् सन्तौ सन्तः द्वितीया सन्तम् सन्तौ सतः तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सन् सन्तौ सन्तः सती / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सती सत्यौ सत्यः द्वितीया सतीम् सत्यौ सतीः तृतीया सत्या सतीभ्याम् सतीभिः चतुर्थी सत्यै सतीभ्याम् सतीभ्यः पञ्चमी सत्याः सतीभ्याम् सतीभ्यः षष्ठी सत्याः सत्योः सतीनाम् सप्तमी सत्याम् सत्योः सतीषु सम्बोधन सति सत्यौ सत्यः सत् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत् / द् सती सन्ति द्वितीया सत् / द् सती सन्ति तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सत् / द् सन्ती सन्ति - अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist) - भूष् + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = भूषित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(adorned, embellished, decorated, ornamented)भूषित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा भूषितः भूषितौ भूषिताः द्वितीया भूषितम् भूषितौ भूषितान् तृतीया भूषितेन भूषिताभयाम् भूषितैः चतुर्थी भूषिताय भूषिताभयाम् भूषितेभ्यः पञ्चमी भूषितात् / द् भूषिताभयाम् भूषितेभ्यः षष्ठी भूषितस्य भूषितयोः भूषितानाम् सप्तमी भूषिते भूषितयोः भूषितेषु सम्बोधन भूषित भूषितौ भूषिताः भूषिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा भूषिता भूषिते भूषिताः द्वितीया भूषिताम् भूषिते भूषिताः तृतीया भूषितया भूषिताभ्याम् भूषिताभिः चतुर्थी भूषितायै भूषिताभ्याम् भूषिताभ्यः पञ्चमी भूषितायाः भूषिताभ्याम् भूषिताभ्यः षष्ठी भूषितायाः भूषितयोः भूषितानाम् सप्तमी भूषितायाम् भूषितयोः भूषितासु सम्बोधन भूषिते भूषिते भूषिताः भूषित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा भूषितम् भूषिते भूषितानि द्वितीया भूषितम् भूषिते भूषितानि तृतीया भूषितेन भूषिताभयाम् भूषितैः चतुर्थी भूषिताय भूषिताभयाम् भूषितेभ्यः पञ्चमी भूषितात् / द् भूषिताभयाम् भूषितेभ्यः षष्ठी भूषितस्य भूषितयोः भूषितानाम् सप्तमी भूषिते भूषितयोः भूषितेषु सम्बोधन भूषित भूषिते भूषितानि - भूष् [भूषँ अलङ्कारे ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to adorn, to decorate)
अस्ति
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](is)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
यस्य कायः परहिते (निरतम् अस्ति)
(whose body (is engaged) in the welfare of others)यस्य कायः
(whose body)यस्य
यद् / पुं / ष.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](whose)
| यद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | यः | यौ | ये |
| द्वितीया | यम् | यौ | यान् |
| तृतीया | येन | याभ्याम् | यैः |
| चतुर्थी | यस्मै | याभ्याम् | येभ्यः |
| पञ्चमी | यस्मात् / द् | याभ्याम् | येभ्यः |
| षष्ठी | यस्य | ययोः | येषाम् |
| सप्तमी | यस्मिन् | ययोः | येषु |
पद-विवरणम् :-
- यद् / त्रि (-यः-या-यं) ।
((m) he who, (f) she who, (n) that which)यद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यः यौ ये द्वितीया यम् यौ यान् तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु यद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा या ये याः द्वितीया याम् ये याः तृतीया यया याभ्याम् याभिः चतुर्थी यस्यै याभ्याम् याभ्यः पञ्चमी यस्याः याभ्याम् याभ्यः षष्ठी यस्याः ययोः यासाम् सप्तमी यस्याम् ययोः यासु यद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यत् / द् ये यानि द्वितीया यत् / द् ये यानि तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु
कायः
काय / पुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](body)
| काय / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | कायः | कायौ | कायाः |
| द्वितीया | कायम् | कायौ | कायान् |
| तृतीया | कायेन | कायाभयाम् | कायैः |
| चतुर्थी | कायाय | कायाभयाम् | कायेभ्यः |
| पञ्चमी | कायात् / द् | कायाभयाम् | कायेभ्यः |
| षष्ठी | कायस्य | काययोः | कायानाम् |
| सप्तमी | काये | काययोः | कायेषु |
| सम्बोधन | काय | कायौ | कायाः |
पद-विवरणम् :-
- काय / पुं (-यः) ।
(body)काय / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा कायः कायौ कायाः द्वितीया कायम् कायौ कायान् तृतीया कायेन कायाभयाम् कायैः चतुर्थी कायाय कायाभयाम् कायेभ्यः पञ्चमी कायात् / द् कायाभयाम् कायेभ्यः षष्ठी कायस्य काययोः कायानाम् सप्तमी काये काययोः कायेषु सम्बोधन काय कायौ कायाः
परहिते निरतम् अस्ति
(is engaged in the welfare of others)परहिते
परहित / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](in the welfare of others)
| परहित / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | परहितः | परहितौ | परहिताः |
| द्वितीया | परहितम् | परहितौ | परहितान् |
| तृतीया | परहितेन | परहिताभयाम् | परहितैः |
| चतुर्थी | परहिताय | परहिताभयाम् | परहितेभ्यः |
| पञ्चमी | परहितात् / द् | परहिताभयाम् | परहितेभ्यः |
| षष्ठी | परहितस्य | परहितयोः | परहितानाम् |
| सप्तमी | परहिते | परहितयोः | परहितेषु |
| सम्बोधन | परहित | परहितौ | परहिताः |
पद-विवरणम् :-
- [चतुर्थी-तत्-पुरुष-समासः]
परेभ्यः हितः इति परहितः, तस्मिन् परहिते । परहित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(in the welfare of others)परहित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा परहितः परहितौ परहिताः द्वितीया परहितम् परहितौ परहितान् तृतीया परहितेन परहिताभयाम् परहितैः चतुर्थी परहिताय परहिताभयाम् परहितेभ्यः पञ्चमी परहितात् / द् परहिताभयाम् परहितेभ्यः षष्ठी परहितस्य परहितयोः परहितानाम् सप्तमी परहिते परहितयोः परहितेषु सम्बोधन परहित परहितौ परहिताः परहिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परहिता परहिते परहिताः द्वितीया परहिताम् परहिते परहिताः तृतीया परहितया परहिताभ्याम् परहिताभिः चतुर्थी परहितायै परहिताभ्याम् परहिताभ्यः पञ्चमी परहितायाः परहिताभ्याम् परहिताभ्यः षष्ठी परहितायाः परहितयोः परहितानाम् सप्तमी परहितायाम् परहितयोः परहितासु सम्बोधन परहिते परहिते परहिताः परहित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परहितम् परहिते परहितानि द्वितीया परहितम् परहिते परहितानि तृतीया परहितेन परहिताभयाम् परहितैः चतुर्थी परहिताय परहिताभयाम् परहितेभ्यः पञ्चमी परहितात् / द् परहिताभयाम् परहितेभ्यः षष्ठी परहितस्य परहितयोः परहितानाम् सप्तमी परहिते परहितयोः परहितेषु सम्बोधन परहित परहिते परहितानि - पर / त्रि (-रः-रा-रं) ।
([1] (of place) farther, remoter, ulterior, opposite (shore), next (life); [2] (of time) past, previous, former, ancient, old, future, subsequent, following, after, later, latest, extreme (age), high (time); [3] (of amount) exceeding, more than, remaining over; [4] (of sequence) following, coming next after, last; [5] (of repeated sequence) each, successive; [6] (of degree) superior than, higher than, better than, worse than, rarely, supreme, pre-eminent, beyond, surpassing, superior, better, best, utmost, deepest, greatest; [7] (of range) transcending; [8] (of relation) (a) other, different from; (b) alien, strange, estranged, hostile, foe, enemy, inimical, adverse, extreme)पर / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा परः परौ पराः द्वितीया परम् परौ परान् तृतीया परेण पराभयाम् परैः चतुर्थी पराय पराभयाम् परेभ्यः पञ्चमी परात् / द् पराभयाम् परेभ्यः षष्ठी परस्य परयोः पराणाम् सप्तमी परे परयोः परेषु सम्बोधन पर परौ पराः परा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परा परे पराः द्वितीया पराम् परे पराः तृतीया परया पराभ्याम् पराभिः चतुर्थी परायै पराभ्याम् पराभ्यः पञ्चमी परायाः पराभ्याम् पराभ्यः षष्ठी परायाः परयोः पराणाम् सप्तमी परायाम् परयोः परासु सम्बोधन परे परे पराः पर / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा परम् परे पराणि द्वितीया परम् परे पराणि तृतीया परेण पराभयाम् परैः चतुर्थी पराय पराभयाम् परेभ्यः पञ्चमी परात् / द् पराभयाम् परेभ्यः षष्ठी परस्य परयोः पराणाम् सप्तमी परे परयोः परेषु सम्बोधन पर परे पराणि - धा / हि + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = हित / त्रि (-तः-ता-तं) ।
(anything useful or salutary or suitable or proper, benefit, advantage, profit, service, good, welfare)हित / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा हितः हितौ हिताः द्वितीया हितम् हितौ हितान् तृतीया हितेन हिताभयाम् हितैः चतुर्थी हिताय हिताभयाम् हितेभ्यः पञ्चमी हितात् / द् हिताभयाम् हितेभ्यः षष्ठी हितस्य हितयोः हितानाम् सप्तमी हिते हितयोः हितेषु सम्बोधन हित हितौ हिताः हिता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा हिता हिते हिताः द्वितीया हिताम् हिते हिताः तृतीया हितया हिताभ्याम् हिताभिः चतुर्थी हितायै हिताभ्याम् हिताभ्यः पञ्चमी हितायाः हिताभ्याम् हिताभ्यः षष्ठी हितायाः हितयोः हितानाम् सप्तमी हितायाम् हितयोः हितासु सम्बोधन हिते हिते हिताः हित / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा हितम् हिते हितानि द्वितीया हितम् हिते हितानि तृतीया हितेन हिताभयाम् हितैः चतुर्थी हिताय हिताभयाम् हितेभ्यः पञ्चमी हितात् / द् हिताभयाम् हितेभ्यः षष्ठी हितस्य हितयोः हितानाम् सप्तमी हिते हितयोः हितेषु सम्बोधन हित हिते हितानि
निरतम्
निरत / पुं / द्वि.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]({object} engaged in)
| निरत / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | निरतः | निरतौ | निरताः |
| द्वितीया | निरतम् | निरतौ | निरतान् |
| तृतीया | निरतेन | निरताभयाम् | निरतैः |
| चतुर्थी | निरताय | निरताभयाम् | निरतेभ्यः |
| पञ्चमी | निरतात् / द् | निरताभयाम् | निरतेभ्यः |
| षष्ठी | निरतस्य | निरतयोः | निरतानाम् |
| सप्तमी | निरते | निरतयोः | निरतेषु |
| सम्बोधन | निरत | निरतौ | निरताः |
पद-विवरणम् :-
- नि + रम् + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = निरत / त्रि (-तः-ता-तं) ।
([1] engaged in, interested in, pleased in, satisfied in, delighting in; [2] devoted to, fond of, attached to; [3] intent upon)निरत / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा निरतः निरतौ निरताः द्वितीया निरतम् निरतौ निरतान् तृतीया निरतेन निरताभयाम् निरतैः चतुर्थी निरताय निरताभयाम् निरतेभ्यः पञ्चमी निरतात् / द् निरताभयाम् निरतेभ्यः षष्ठी निरतस्य निरतयोः निरतानाम् सप्तमी निरते निरतयोः निरतेषु सम्बोधन निरत निरतौ निरताः निरता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा निरता निरते निरताः द्वितीया निरताम् निरते निरताः तृतीया निरतया निरताभ्याम् निरताभिः चतुर्थी निरतायै निरताभ्याम् निरताभ्यः पञ्चमी निरतायाः निरताभ्याम् निरताभ्यः षष्ठी निरतायाः निरतयोः निरतानाम् सप्तमी निरतायाम् निरतयोः निरतासु सम्बोधन निरते निरते निरताः निरत / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा निरतम् निरते निरतानि द्वितीया निरतम् निरते निरतानि तृतीया निरतेन निरताभयाम् निरतैः चतुर्थी निरताय निरताभयाम् निरतेभ्यः पञ्चमी निरतात् / द् निरताभयाम् निरतेभ्यः षष्ठी निरतस्य निरतयोः निरतानाम् सप्तमी निरते निरतयोः निरतेषु सम्बोधन निरत निरते निरतानि - रम् [रमँ क्रीडायाम् ; भ्वादिः ; आत्मनेपदी ; अकर्मकः ; अनिट्]
(to enjoy, to rejoice, to play)
अस्ति
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](is)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
कलिः तस्य किम् (अपकृतं) करोति ?
(to him what (harm) can Kalipuruṣa do?)कलिः
कलि / पुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](Kalipuruṣa → Kali age personified, who was persecuted Nala. The fourth age of the world, the iron age, consisting of 432000 years, that according to the Sūrya-Siddhānta began at midnight (00:00 hrs) on 18 February 3102 BCE, at the expiration of which, the world is to be destroyed.)
| कलि / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | कलिः | कली | कलयः |
| द्वितीया | कलिम् | कली | कलीन् |
| तृतीया | कलिना | कलिभ्याम् | कलिभिः |
| चतुर्थी | कलये | कलिभ्याम् | कलिभ्यः |
| पञ्चमी | कलेः | कलिभ्याम् | कलिभ्यः |
| षष्ठी | कलेः | कल्योः | कलीनाम् |
| सप्तमी | कलौ | कल्योः | कलिषु |
| सम्बोधन | कले | कली | कलयः |
पद-विवरणम् :-
- कल् + इन् (उणा० ४|११७) = कलि / पुं (-लिः) ।
(Kalipuruṣa → Kali age personified, who was persecuted Nala. The fourth age of the world, the iron age, consisting of 432000 years, that according to the Sūrya-Siddhānta began at midnight (00:00 hrs) on 18 February 3102 BCE, at the expiration of which, the world is to be destroyed.)कलि / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा कलिः कली कलयः द्वितीया कलिम् कली कलीन् तृतीया कलिना कलिभ्याम् कलिभिः चतुर्थी कलये कलिभ्याम् कलिभ्यः पञ्चमी कलेः कलिभ्याम् कलिभ्यः षष्ठी कलेः कल्योः कलीनाम् सप्तमी कलौ कल्योः कलिषु सम्बोधन कले कली कलयः - कल् [कलँ शब्दसङ्ख्यानयोः ; भ्वादिः ; आत्मनेपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to sound, to count)
तस्य किम् अपकृतम्
(what (harm) unto him)तस्य
तद् / पुं / ष.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](for him)
| तद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | सः | तौ | ते |
| द्वितीया | तम् | तौ | तान् |
| तृतीया | तेन | ताभ्याम् | तैः |
| चतुर्थी | तस्मै | ताभ्याम् | तेभ्यः |
| पञ्चमी | तस्मात् / द् | ताभ्याम् | तेभ्यः |
| षष्ठी | तस्य | तयोः | तेषाम् |
| सप्तमी | तस्मिन् | तयोः | तेषु |
पद-विवरणम् :-
- तद् / त्रि (-सः-सा-तत्) ।
((m) he, (f) she, (n) it)तद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सः तौ ते द्वितीया तम् तौ तान् तृतीया तेन ताभ्याम् तैः चतुर्थी तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः पञ्चमी तस्मात् / द् ताभ्याम् तेभ्यः षष्ठी तस्य तयोः तेषाम् सप्तमी तस्मिन् तयोः तेषु तद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सा ते ताः द्वितीया ताम् ते ताः तृतीया तया ताभ्याम् ताभिः चतुर्थी तस्यै ताभ्याम् ताभ्यः पञ्चमी तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः षष्ठी तस्याः तयोः तासाम् सप्तमी तस्याम् तयोः तासु तद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा तत् / द् ते तानि द्वितीया तत् / द् ते तानि तृतीया तेन ताभ्याम् तैः चतुर्थी तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः पञ्चमी तस्मात् / द् ताभ्याम् तेभ्यः षष्ठी तस्य तयोः तेषाम् सप्तमी तस्मिन् तयोः तेषु
किम्
किम् / नपुं / द्वि.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]({object} what)
| किम् / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | किम् | के | कानि |
| द्वितीया | किम् | के | कानि |
| तृतीया | केन | काभ्याम् | कैः |
| चतुर्थी | कस्मै | काभ्याम् | केभ्यः |
| पञ्चमी | कस्मात् / द् | काभ्याम् | केभ्यः |
| षष्ठी | कस्य | कयोः | केषाम् |
| सप्तमी | कस्मिन् | कयोः | केषु |
पद-विवरणम् :-
- किम् / त्रि (-कः-का-किम्) ।
((m) who, (f) who, (n) what)किम् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा कः कौ के द्वितीया कम् कौ कान् तृतीया केन काभ्याम् कैः चतुर्थी कस्मै काभ्याम् केभ्यः पञ्चमी कस्मात् / द् काभ्याम् केभ्यः षष्ठी कस्य कयोः केषाम् सप्तमी कस्मिन् कयोः केषु किम् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा का के काः द्वितीया काम् के काः तृतीया कया काभ्याम् काभिः चतुर्थी कस्यै काभ्याम् काभ्यः पञ्चमी कस्याः काभ्याम् काभ्यः षष्ठी कस्याः कयोः कासाम् सप्तमी कस्याम् कयोः कासु किम् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा किम् के कानि द्वितीया किम् के कानि तृतीया केन काभ्याम् कैः चतुर्थी कस्मै काभ्याम् केभ्यः पञ्चमी कस्मात् / द् काभ्याम् केभ्यः षष्ठी कस्य कयोः केषाम् सप्तमी कस्मिन् कयोः केषु
अपकृतम्
अपकृत / नपुं / द्वि.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] (mfn) done wrongly; [2] (mfn) maliciously or offensively or wickedly committed; [3] (n) an evil action, offence, injury, harm)
| अपकृत / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | अपकृतम् | अपकृते | अपकृतानि |
| द्वितीया | अपकृतम् | अपकृते | अपकृतानि |
| तृतीया | अपकृतेन | अपकृताभयाम् | अपकृतैः |
| चतुर्थी | अपकृताय | अपकृताभयाम् | अपकृतेभ्यः |
| पञ्चमी | अपकृतात् / द् | अपकृताभयाम् | अपकृतेभ्यः |
| षष्ठी | अपकृतस्य | अपकृतयोः | अपकृतानाम् |
| सप्तमी | अपकृते | अपकृतयोः | अपकृतेषु |
| सम्बोधन | अपकृत | अपकृते | अपकृतानि |
पद-विवरणम् :-
- अप + कृ + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = अपकृत / त्रि (-तः-ता-तं) ।
([1] (mfn) done wrongly; [2] (mfn) maliciously or offensively or wickedly committed; [3] (n) an evil action, offence, injury, harm)अपकृत / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा अपकृतः अपकृतौ अपकृताः द्वितीया अपकृतम् अपकृतौ अपकृतान् तृतीया अपकृतेन अपकृताभयाम् अपकृतैः चतुर्थी अपकृताय अपकृताभयाम् अपकृतेभ्यः पञ्चमी अपकृतात् / द् अपकृताभयाम् अपकृतेभ्यः षष्ठी अपकृतस्य अपकृतयोः अपकृतानाम् सप्तमी अपकृते अपकृतयोः अपकृतेषु सम्बोधन अपकृत अपकृतौ अपकृताः अपकृता / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा अपकृता अपकृते अपकृताः द्वितीया अपकृताम् अपकृते अपकृताः तृतीया अपकृतया अपकृताभ्याम् अपकृताभिः चतुर्थी अपकृतायै अपकृताभ्याम् अपकृताभ्यः पञ्चमी अपकृतायाः अपकृताभ्याम् अपकृताभ्यः षष्ठी अपकृतायाः अपकृतयोः अपकृतानाम् सप्तमी अपकृतायाम् अपकृतयोः अपकृतासु सम्बोधन अपकृते अपकृते अपकृताः अपकृत / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा अपकृतम् अपकृते अपकृतानि द्वितीया अपकृतम् अपकृते अपकृतानि तृतीया अपकृतेन अपकृताभयाम् अपकृतैः चतुर्थी अपकृताय अपकृताभयाम् अपकृतेभ्यः पञ्चमी अपकृतात् / द् अपकृताभयाम् अपकृतेभ्यः षष्ठी अपकृतस्य अपकृतयोः अपकृतानाम् सप्तमी अपकृते अपकृतयोः अपकृतेषु सम्बोधन अपकृत अपकृते अपकृतानि - कृ [डुकृञ् करणे ; तनादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to do, to act, to make)
करोति
कृ + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](do)
| कृ + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | करोति | कुरुतः | कुर्वन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | करोषि | कुरुथः | कुरुथ |
| उत्तम-पुरुषः | करोमि | कुर्वः | कुर्मः |
धातु-विवरणम् :-
- कृ [डुकृञ् करणे ; तनादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to do, to act, to make)
Comments
Post a Comment