कोविदः - अन्वयक्रमः #01

« Previous Home Next »

अथ प्रजानामधिपः प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम् ।
वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच ॥

पदविभागः च प्रतिप्रदार्थम् | अन्वयविश्लेषणम् अन्वयः च तात्पर्यम्

Go Top

पदविभागः	विवर्णम्	प्रतिपदार्थम्
अथ	अव्ययम्	thereafter
प्रजानाम्	प्रजा / स्त्री / ष.वि / ब.व	of the people
अधिपः	अधिप / पुं / प्र.वि / ए.व	the lord
प्रभाते	प्रभात / नपुं / स.वि / ए.व धातुविवरणम् :- भा [भा दीप्तौ ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; अनिट्] (to glow, to shine, to look attractive, to look beautiful) पदविवरणम् :- प्र + भा + भावे क्त = प्रभात / नपुं (= before shine, day-break, morning)	in the morning
जाया-प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्याम्	जाया-प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्या / स्त्री / द्वि.वि / ए.व धातुविवरणम् :- ग्रह् [ग्रहँ उपादाने ; क्र्यादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्] (to take, to accept, to obtain) पदविवरणम् :- जाया / स्त्री (= wife, one wedded according to the perfect ritual) प्रति + ग्रह् + णिच् + क्त = प्रतिग्राहित / त्रि (-तः-ता-तं) (= accepted) गन्ध / पुं (= perfume, sandal paste) माला / स्त्री (= garland) गन्धमाला + ष्यञ् = गन्धमाल्य / नपुं (= that which is fit to be perfume and/or garland) समासविवरणम् :- [द्वन्द्वसमासः] गन्धः च माला च = गन्ध-माले (= sandal paste and flower garland) [बहुव्रीहिसमासः] प्रतिग्राहिते गन्धमाल्ये यया सा, ताम् = प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्याम् (= she, by whom, was accepted, the sandal paste and flower garland) [षष्ठीतत्पुरुषसमासः] जाययाः प्रतिग्राहितगन्धमाल्याम् = जाया-प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्याम् (= she, by whom, was accepted, the sandal paste and flower garland of the wife (Sudakṣiṇā))	she, who has accepted the sandal paste and flower garland offered by (his) wife (Sudakṣiṇā)
वनाय	वन / नपुं / च.वि / ए.व	to the forest
पीत-प्रतिबद्ध-वत्साम्	पीत-प्रतिबद्ध-वत्सा / स्त्री / द्वि.वि / ए.व धातुविवरणम् :- पा [पा पाने ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; अनिट्] (to drink) बन्ध् [बन्धँ बन्धने ; क्र्यादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; अनिट्] (to tie, to bind) बन्ध् [बन्धँ संयमने ; चुरादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्] (to bind, to restrain, to control) पदविवरणम् :- पा + क्त = पीत / पुं & नपुं (= drunk) प्रति + बन्ध् + क्त = प्रतिबद्ध / पुं & नपुं (= tied up) समासविवरणम् :- [विशेषण-उभयपद-कर्मधारयसमासः] आदौ पीतः पश्चात् प्रतिबद्धः = पीत-प्रतिबद्धः (= drunk (the milk) at first and then was tied up) [बहुव्रीहिसमासः] पीतप्रतिबद्धः वत्सः यस्याः सा, ताम् = पीत-प्रतिबद्ध-वत्साम् (= she, whose calf drunk (the milk) at first and then was tied up)	she, whose calf was tied up after it had drunk (the milk)
यशोधनः	यशोधन / पुं / प्र.वि / ए.व पदविवरणम् :- यशस् / नपुं (= fame) धनम् / नपुं (= wealth) समासविवरणम् :- [बहुव्रीहिसमासः] यशः धनं यस्य सः = यशोधनः (= he, whose fame was his wealth)	he, who was rich in glory (literally, fame was his wealth)
धेनुम्	धेनु / स्त्री / द्वि.वि / ए.व	milk yielding cow
ऋषेः	ऋषि / पुं / ष.वि / ए.व	the sage's
मुमोच	मुच् + कर्तरि लिँट् / प्र.पु / ए.व धातुविवरणम् :- मुच् [मुचॢँ मोक्षणे ; तुदादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्] (to free, to liberate, to leave, to release, to loosen, to abandon)	set free

Go Top

विवरणानि	क्रियापदानि
	प्रधानक्रिया 1.0 (मुमोच)
	विशेष्यम्	विशेषणम्
प्र.वि	अधिपः	यशोधनः
स.प्र.वि
द्वि.वि	धेनुम्	जाया-प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्याम् पीत-प्रतिबद्ध-वत्साम्
तृ.वि
च.वि	वनाय
प.वि
ष.वि	प्रजानाम् ऋषेः
स.वि	प्रभाते
अव्ययम्	अथ
अन्वयः	अथ प्रजानाम् अधिपः यशोधनः प्रभाते जाया-प्रतिग्राहित-गन्ध-माल्यां पीत-प्रतिबद्ध-वत्सां ऋषेः धेनुं वनाय मुमोच ।
तात्पर्यम्
Purport	Thereafter, the lord of the people, who was rich in glory, in the morning, set free the sage's milk yielding cow, who has accepted the sandal paste and flower garland offered by (his) wife (Sudakṣiṇā), whose calf was tied up after it had drunk (the milk), to the forest.
अन्वयरचना	मुमोच कः मुमोच? = अधिपः मुमोच कासाम् अधिपः? = प्रजानाम् अधिपः कीदृशः अधिपः? = यशोधनः अधिपः कां मुमोच? = धेनुं कस्य धेनुम्? = ऋषेः धेनुम् कीदृशीं धेनुम्? = जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्यां धेनुम् पुनः कीदृशीं धेनुम्? = पीतप्रतिबद्धवत्सां धेनुम् कस्मै मुमोच? = वनाय कदा मुमोच? = प्रभाते

« Previous Home Next »