प्रवेशः - सूक्तिः #09
विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः ।
| विषयः | विवरणम् |
|---|---|
| अन्वयः | विकारहेतौ सति येषां चेतांसि न विक्रियन्ते , ते एव धीराः (सन्ति) । |
| Purport | When there exists a reason for the change in one's nature, whose minds do not change, they alone are brave. |
विकारहेतौ सति
(when there exists a reason for change in one's nature)विकारहेतौ
विकारहेतु / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](in the reason for change in one's nature)
| विकारहेतु / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | विकारहेतुः | विकारहेतू | विकारहेतवः |
| द्वितीया | विकारहेतुम् | विकारहेतू | विकारहेतून् |
| तृतीया | विकारहेतुना | विकारहेतुभ्याम् | विकारहेतुभिः |
| चतुर्थी | विकारहेतवे | विकारहेतुभ्याम् | विकारहेतुभ्यः |
| पञ्चमी | विकारहेतोः | विकारहेतुभ्याम् | विकारहेतुभ्यः |
| षष्ठी | विकारहेतोः | विकारहेत्वोः | विकारहेतूनाम् |
| सप्तमी | विकारहेतौ | विकारहेत्वोः | विकारहेतुषु |
| सम्बोधन | विकारहेतो | विकारहेतू | विकारहेतवः |
पद-विवरणम् :-
- [षष्ठी-तत्-पुरुष-समासः]
विकारस्य हेतुः इति विकारहेतु, तस्मिन् विकारहेतौ । विकारहेतु / पुं (-तुः) ।
(in the reason for change in one's nature)विकारहेतु / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा विकारहेतुः विकारहेतू विकारहेतवः द्वितीया विकारहेतुम् विकारहेतू विकारहेतून् तृतीया विकारहेतुना विकारहेतुभ्याम् विकारहेतुभिः चतुर्थी विकारहेतवे विकारहेतुभ्याम् विकारहेतुभ्यः पञ्चमी विकारहेतोः विकारहेतुभ्याम् विकारहेतुभ्यः षष्ठी विकारहेतोः विकारहेत्वोः विकारहेतूनाम् सप्तमी विकारहेतौ विकारहेत्वोः विकारहेतुषु सम्बोधन विकारहेतो विकारहेतू विकारहेतवः - वि + कृ + घञ् (सूत्र० ३|३|१८) = विकार / पुं (-रः) ।
(change in one's form or nature, either bodily or mentally)विकार / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा विकारः विकारौ विकाराः द्वितीया विकारम् विकारौ विकारान् तृतीया विकारेण विकाराभयाम् विकारैः चतुर्थी विकाराय विकाराभयाम् विकारेभ्यः पञ्चमी विकारात् / द् विकाराभयाम् विकारेभ्यः षष्ठी विकारस्य विकारयोः विकाराणाम् सप्तमी विकारे विकारयोः विकारेषु सम्बोधन विकार विकारौ विकाराः - कृ [डुकृञ् करणे ; तनादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to do, to act, to make) - हि + तु (उणा० १|०७२) = हेतु / पुं (-तुः) ।
(cause, object, motive)हेतु / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा हेतुः हेतू हेतवः द्वितीया हेतुम् हेतू हेतून् तृतीया हेतुना हेतुभ्याम् हेतुभिः चतुर्थी हेतवे हेतुभ्याम् हेतुभ्यः पञ्चमी हेतोः हेतुभ्याम् हेतुभ्यः षष्ठी हेतोः हेत्वोः हेतूनाम् सप्तमी हेतौ हेत्वोः हेतुषु सम्बोधन हेतो हेतू हेतवः - हि [हि गतौ वृद्धौ च ; स्वादिः ; परस्मैपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to go, to grow)
सति
सत् / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](while being)
| सत् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | सन् | सन्तौ | सन्तः |
| द्वितीया | सन्तम् | सन्तौ | सतः |
| तृतीया | सता | सद्भ्याम् | सद्भिः |
| चतुर्थी | सते | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
| पञ्चमी | सतः | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
| षष्ठी | सतः | सतोः | सताम् |
| सप्तमी | सति | सतोः | सत्सु |
| सम्बोधन | सन् | सन्तौ | सन्तः |
पद-विवरणम् :-
- अस् + शतृँ (सूत्र० ३|२|१२४) = सत् / त्रि (-न्-ती-त्) ।
((present-past-future continuous tense) being)सत् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सन् सन्तौ सन्तः द्वितीया सन्तम् सन्तौ सतः तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सन् सन्तौ सन्तः सती / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सती सत्यौ सत्यः द्वितीया सतीम् सत्यौ सतीः तृतीया सत्या सतीभ्याम् सतीभिः चतुर्थी सत्यै सतीभ्याम् सतीभ्यः पञ्चमी सत्याः सतीभ्याम् सतीभ्यः षष्ठी सत्याः सत्योः सतीनाम् सप्तमी सत्याम् सत्योः सतीषु सम्बोधन सति सत्यौ सत्यः सत् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत् / द् सती सन्ति द्वितीया सत् / द् सती सन्ति तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सत् / द् सन्ती सन्ति - अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
येषां चेतांसि
(whose minds)येषाम्
यद् / पुं / ष.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](whose)
| यद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | यः | यौ | ये |
| द्वितीया | यम् | यौ | यान् |
| तृतीया | येन | याभ्याम् | यैः |
| चतुर्थी | यस्मै | याभ्याम् | येभ्यः |
| पञ्चमी | यस्मात् / द् | याभ्याम् | येभ्यः |
| षष्ठी | यस्य | ययोः | येषाम् |
| सप्तमी | यस्मिन् | ययोः | येषु |
पद-विवरणम् :-
- यद् / त्रि (-यः-या-यं) ।
((m) he who, (f) she who, (n) that which)यद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यः यौ ये द्वितीया यम् यौ यान् तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु यद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा या ये याः द्वितीया याम् ये याः तृतीया यया याभ्याम् याभिः चतुर्थी यस्यै याभ्याम् याभ्यः पञ्चमी यस्याः याभ्याम् याभ्यः षष्ठी यस्याः ययोः यासाम् सप्तमी यस्याम् ययोः यासु यद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा यत् / द् ये यानि द्वितीया यत् / द् ये यानि तृतीया येन याभ्याम् यैः चतुर्थी यस्मै याभ्याम् येभ्यः पञ्चमी यस्मात् / द् याभ्याम् येभ्यः षष्ठी यस्य ययोः येषाम् सप्तमी यस्मिन् ययोः येषु
चेतांसि
चेतस् / नपुं / प्र.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](minds, intellects)
| चेतस् / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | चेतः | चेतसी | चेतांसि |
| द्वितीया | चेतः | चेतसी | चेतांसि |
| तृतीया | चेतसा | चेतोभ्याम् | चेतोभिः |
| चतुर्थी | चेतसे | चेतोभ्याम् | चेतोभ्यः |
| पञ्चमी | चेतसः | चेतोभ्याम् | चेतोभ्यः |
| षष्ठी | चेतसः | चेतसोः | चेतसाम् |
| सप्तमी | चेतसि | चेतसोः | चेतःसु / चेतस्सु |
| सम्बोधन | चेतः | चेतसी | चेतांसि |
पद-विवरणम् :-
- चित् + असुन् (उणा० ४|१८८) = चेतस् / नपुं (-तः) ।
(mind, intellect, the faculty of reasoning or understanding)चेतस् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा चेतः चेतसी चेतांसि द्वितीया चेतः चेतसी चेतांसि तृतीया चेतसा चेतोभ्याम् चेतोभिः चतुर्थी चेतसे चेतोभ्याम् चेतोभ्यः पञ्चमी चेतसः चेतोभ्याम् चेतोभ्यः षष्ठी चेतसः चेतसोः चेतसाम् सप्तमी चेतसि चेतसोः चेतःसु / चेतस्सु सम्बोधन चेतः चेतसी चेतांसि - चित् [चितीँ संज्ञाने ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to perceive, to think, to recover consciousness, to observe, to see, to regain consciousness)
न विक्रियन्ते
(does not change)न
न / अव्ययम्(no)
पद-विवरणम् :-
- न / अव्ययम् ।
(no)
विक्रियन्ते
वि + कृ + कर्मणि लँट् / प्र.पु / ब.व [धातु-रूपम्](change)
| वि + कृ + कर्मणि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | विक्रियते | विक्रियेते | विक्रियन्ते |
| मध्यम-पुरुषः | विक्रियसे | विक्रियेथे | विक्रियध्वे |
| उत्तम-पुरुषः | विक्रिये | विक्रियावहे | विक्रियामहे |
धातु-विवरणम् :-
- कृ [डुकृञ् करणे ; तनादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to do, to act, to make)
ते एव धीराः (सन्ति)
(they alone are brave)ते
तद् / पुं / प्र.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](they)
| तद् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | सः | तौ | ते |
| द्वितीया | तम् | तौ | तान् |
| तृतीया | तेन | ताभ्याम् | तैः |
| चतुर्थी | तस्मै | ताभ्याम् | तेभ्यः |
| पञ्चमी | तस्मात् / द् | ताभ्याम् | तेभ्यः |
| षष्ठी | तस्य | तयोः | तेषाम् |
| सप्तमी | तस्मिन् | तयोः | तेषु |
पद-विवरणम् :-
- तद् / त्रि (-सः-सा-तत्) ।
((m) he, (f) she, (n) it)तद् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सः तौ ते द्वितीया तम् तौ तान् तृतीया तेन ताभ्याम् तैः चतुर्थी तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः पञ्चमी तस्मात् / द् ताभ्याम् तेभ्यः षष्ठी तस्य तयोः तेषाम् सप्तमी तस्मिन् तयोः तेषु तद् / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सा ते ताः द्वितीया ताम् ते ताः तृतीया तया ताभ्याम् ताभिः चतुर्थी तस्यै ताभ्याम् ताभ्यः पञ्चमी तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः षष्ठी तस्याः तयोः तासाम् सप्तमी तस्याम् तयोः तासु तद् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा तत् / द् ते तानि द्वितीया तत् / द् ते तानि तृतीया तेन ताभ्याम् तैः चतुर्थी तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः पञ्चमी तस्मात् / द् ताभ्याम् तेभ्यः षष्ठी तस्य तयोः तेषाम् सप्तमी तस्मिन् तयोः तेषु
एव
एव / अव्ययम्(even, certainly, that itself, that alone, etc …)
पद-विवरणम् :-
- एव / अव्ययम् ।
(even, certainly, that itself, that alone, etc …)
धीराः
धीर / पुं / प्र.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](firm, steady, consistent, determined, resolute, courageous, brave, headstrong)
| धीर / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | धीरः | धीरौ | धीराः |
| द्वितीया | धीरम् | धीरौ | धीरान् |
| तृतीया | धीरेण | धीराभयाम् | धीरैः |
| चतुर्थी | धीराय | धीराभयाम् | धीरेभ्यः |
| पञ्चमी | धीरात् / द् | धीराभयाम् | धीरेभ्यः |
| षष्ठी | धीरस्य | धीरयोः | धीराणाम् |
| सप्तमी | धीरे | धीरयोः | धीरेषु |
| सम्बोधन | धीर | धीरौ | धीराः |
पद-विवरणम् :-
- धी + क्रन् (उणा० २|०२५) = धीर / पुं (-रः) ।
(firm, steady, consistent, determined, resolute, courageous, brave, headstrong)धीर / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा धीरः धीरौ धीराः द्वितीया धीरम् धीरौ धीरान् तृतीया धीरेण धीराभयाम् धीरैः चतुर्थी धीराय धीराभयाम् धीरेभ्यः पञ्चमी धीरात् / द् धीराभयाम् धीरेभ्यः षष्ठी धीरस्य धीरयोः धीराणाम् सप्तमी धीरे धीरयोः धीरेषु सम्बोधन धीर धीरौ धीराः - धी [धीङ् आधारे आदाने अनादरे च ; दिवादिः ; आत्मनेपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to support, to hold, to take, to despise, to become hidden, to disappear)
सन्ति
अस् + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ब.व [धातु-रूपम्](are)
| अस् + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
|---|---|---|---|
| प्रथम-पुरुषः | अस्ति | स्तः | सन्ति |
| मध्यम-पुरुषः | असि | स्थः | स्थ |
| उत्तम-पुरुषः | अस्मि | स्वः | स्मः |
धातु-विवरणम् :-
- अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
Comments
Post a Comment