प्रवेशः - सूक्तिः #11
क्षुद्रेऽपि नूनं शरणं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैःशिरसां सतीव ।
विषयः | विवरणम् |
---|---|
अन्वयः | उच्चैःशिरसां शरणं क्षुद्रे अपि प्रपन्ने (सति) , सति {सज्जने} इव ममत्त्वं नूनं (भवति) । |
Purport | When refuge of the high-minded (magnanimous) people is sought even by the lowly people, a sense of being regarded as one's own, as it were in the good or virtuous people, certainly happens. |
उच्चैःशिरसां शरणम्
(refuge of the high-minded (magnanimous) people)उच्चैःशिरसाम्
उच्चैःशिरस् / पुं / ष.वि / ब.व [शब्द-रूपम्](of those holding the head high, of the high-minded, of the one of high rank, of the magnanimous)
उच्चैःशिरस् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथमा | उच्चैःशिराः | उच्चैःशिरसौ | उच्चैःशिरसः |
द्वितीया | उच्चैःशिरसम् | उच्चैःशिरसौ | उच्चैःशिरसः |
तृतीया | उच्चैःशिरसा | उच्चैःशिरोभ्याम् | उच्चैःशिरोभिः |
चतुर्थी | उच्चैःशिरसे | उच्चैःशिरोभ्याम् | उच्चैःशिरोभ्यः |
पञ्चमी | उच्चैःशिरसः | उच्चैःशिरोभ्याम् | उच्चैःशिरोभ्यः |
षष्ठी | उच्चैःशिरसः | उच्चैःशिरसोः | उच्चैःशिरसाम् |
सप्तमी | उच्चैःशिरसि | उच्चैःशिरसोः | उच्चैःशिरःसु / उच्चैःशिरस्सु |
सम्बोधन | उच्चैःशिरः | उच्चैःशिरसौ | उच्चैःशिरसः |
पद-विवरणम् :-
- [समानाधिकरण-षष्ठ्यर्थ-बहुव्रीहि-समासः]
उचचैः (उन्नतं) शिरः यस्य, सः उच्चैःशिरः, तेषाम् उच्चैःशिरसाम् । उच्चैःशिरस् / त्रि (-राः-सा-रः) ।
(of those holding the head high, of the high-minded, of the one of high rank, of the magnanimous)उच्चैःशिरस् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उच्चैःशिराः उच्चैःशिरसौ उच्चैःशिरसः द्वितीया उच्चैःशिरसम् उच्चैःशिरसौ उच्चैःशिरसः तृतीया उच्चैःशिरसा उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभिः चतुर्थी उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभ्यः पञ्चमी उच्चैःशिरसः उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभ्यः षष्ठी उच्चैःशिरसः उच्चैःशिरसोः उच्चैःशिरसाम् सप्तमी उच्चैःशिरसि उच्चैःशिरसोः उच्चैःशिरःसु / उच्चैःशिरस्सु सम्बोधन उच्चैःशिरः उच्चैःशिरसौ उच्चैःशिरसः उच्चैःशिरसा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उच्चैःशिरसा उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरसाः द्वितीया उच्चैःशिरसाम् उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरसाः तृतीया उच्चैःशिरसया उच्चैःशिरसाभ्याम् उच्चैःशिरसाभिः चतुर्थी उच्चैःशिरसायै उच्चैःशिरसाभ्याम् उच्चैःशिरसाभ्यः पञ्चमी उच्चैःशिरसायाः उच्चैःशिरसाभ्याम् उच्चैःशिरसाभ्यः षष्ठी उच्चैःशिरसायाः उच्चैःशिरसयोः उच्चैःशिरसानाम् सप्तमी उच्चैःशिरसायाम् उच्चैःशिरसयोः उच्चैःशिरसासु सम्बोधन उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरसाः उच्चैःशिरस् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा उच्चैःशिरः उच्चैःशिरसी उच्चैःशिरांसि द्वितीया उच्चैःशिरः उच्चैःशिरसी उच्चैःशिरांसि तृतीया उच्चैःशिरसा उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभिः चतुर्थी उच्चैःशिरसे उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभ्यः पञ्चमी उच्चैःशिरसः उच्चैःशिरोभ्याम् उच्चैःशिरोभ्यः षष्ठी उच्चैःशिरसः उच्चैःशिरसोः उच्चैःशिरसाम् सप्तमी उच्चैःशिरसि उच्चैःशिरसोः उच्चैःशिरःसु / उच्चैःशिरस्सु सम्बोधन उच्चैःशिरः उच्चैःशिरसी उच्चैःशिरांसि - उत् + चि + डैसि (उणा० ५|०१२) = उच्चैस् / अव्ययम् ।
(aloft, high, on high, above, upwards) - चि [चिञ् चयने ; स्वादिः ; उभयपदी ; द्विकर्मकः ; अनिट्]
(to collect, to select, to pick) - शॄ + असुन् (उणा० ४|१९३) = शिरस् / नपुं (-रः) ।
(head, top, point, summit)शिरस् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा शिरः शिरसी शिरांसि द्वितीया शिरः शिरसी शिरांसि तृतीया शिरसा शिरोभ्याम् शिरोभिः चतुर्थी शिरसे शिरोभ्याम् शिरोभ्यः पञ्चमी शिरसः शिरोभ्याम् शिरोभ्यः षष्ठी शिरसः शिरसोः शिरसाम् सप्तमी शिरसि शिरसोः शिरःसु / शिरस्सु सम्बोधन शिरः शिरसी शिरांसि - शॄ [शॄञ् हिंसायाम् ; क्र्यादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to kill, to destroy)
शरणम्
शरण / नपुं / द्वि.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]({object} protection, refuge, shelter)
शरण / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथमा | शरणम् | शरणे | शरणानि |
द्वितीया | शरणम् | शरणे | शरणानि |
तृतीया | शरणेन | शरणाभयाम् | शरणैः |
चतुर्थी | शरणाय | शरणाभयाम् | शरणेभ्यः |
पञ्चमी | शरणात् / द् | शरणाभयाम् | शरणेभ्यः |
षष्ठी | शरणस्य | शरणयोः | शरणानाम् |
सप्तमी | शरणे | शरणयोः | शरणेषु |
सम्बोधन | शरण | शरणे | शरणानि |
पद-विवरणम् :-
- शॄ + ल्युट् (सूत्र० ३|३|११५) = शरण / नपुं (-णं) ।
(शृणाति दुःखम् अनेन इति शरणम् ।)
(protection, refuge, shelter)शरण / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा शरणम् शरणे शरणानि द्वितीया शरणम् शरणे शरणानि तृतीया शरणेन शरणाभयाम् शरणैः चतुर्थी शरणाय शरणाभयाम् शरणेभ्यः पञ्चमी शरणात् / द् शरणाभयाम् शरणेभ्यः षष्ठी शरणस्य शरणयोः शरणानाम् सप्तमी शरणे शरणयोः शरणेषु सम्बोधन शरण शरणे शरणानि - शॄ [शॄञ् हिंसायाम् ; क्र्यादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; सेट्]
(to kill, to destroy)
क्षुद्रे अपि प्रपन्ने (सति)
(even when sought by the lowly people)क्षुद्रे
क्षुद्र / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](mean, low, vile)
क्षुद्र / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
---|---|---|---|
प्रथमा | क्षुद्रः | क्षुद्रौ | क्षुद्राः |
द्वितीया | क्षुद्रम् | क्षुद्रौ | क्षुद्रान् |
तृतीया | क्षुद्रेन | क्षुद्राभयाम् | क्षुद्रैः |
चतुर्थी | क्षुद्राय | क्षुद्राभयाम् | क्षुद्रेभ्यः |
पञ्चमी | क्षुद्रात् / द् | क्षुद्राभयाम् | क्षुद्रेभ्यः |
षष्ठी | क्षुद्रस्य | क्षुद्रयोः | क्षुद्रानाम् |
सप्तमी | क्षुद्रे | क्षुद्रयोः | क्षुद्रेषु |
सम्बोधन | क्षुद्र | क्षुद्रौ | क्षुद्राः |
पद-विवरणम् :-
- क्षुद् + रक् (उणा० २|०१३) = क्षुद्र / त्रि (-द्रः-द्रा-द्रं) ।
(mean, low, vile)क्षुद्र / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा क्षुद्रः क्षुद्रौ क्षुद्राः द्वितीया क्षुद्रम् क्षुद्रौ क्षुद्रान् तृतीया क्षुद्रेन क्षुद्राभयाम् क्षुद्रैः चतुर्थी क्षुद्राय क्षुद्राभयाम् क्षुद्रेभ्यः पञ्चमी क्षुद्रात् / द् क्षुद्राभयाम् क्षुद्रेभ्यः षष्ठी क्षुद्रस्य क्षुद्रयोः क्षुद्रानाम् सप्तमी क्षुद्रे क्षुद्रयोः क्षुद्रेषु सम्बोधन क्षुद्र क्षुद्रौ क्षुद्राः क्षुद्रा / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा क्षुद्रा क्षुद्रे क्षुद्राः द्वितीया क्षुद्राम् क्षुद्रे क्षुद्राः तृतीया क्षुद्रया क्षुद्राभ्याम् क्षुद्राभिः चतुर्थी क्षुद्रायै क्षुद्राभ्याम् क्षुद्राभ्यः पञ्चमी क्षुद्रायाः क्षुद्राभ्याम् क्षुद्राभ्यः षष्ठी क्षुद्रायाः क्षुद्रयोः क्षुद्रानाम् सप्तमी क्षुद्रायाम् क्षुद्रयोः क्षुद्रासु सम्बोधन क्षुद्रे क्षुद्रे क्षुद्राः क्षुद्र / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा क्षुद्रम् क्षुद्रे क्षुद्रानि द्वितीया क्षुद्रम् क्षुद्रे क्षुद्रानि तृतीया क्षुद्रेन क्षुद्राभयाम् क्षुद्रैः चतुर्थी क्षुद्राय क्षुद्राभयाम् क्षुद्रेभ्यः पञ्चमी क्षुद्रात् / द् क्षुद्राभयाम् क्षुद्रेभ्यः षष्ठी क्षुद्रस्य क्षुद्रयोः क्षुद्रानाम् सप्तमी क्षुद्रे क्षुद्रयोः क्षुद्रेषु सम्बोधन क्षुद्र क्षुद्रे क्षुद्रानि - क्षुद् [क्षुदिँर् सम्पेषणे ; रुधादिः ; उभयपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to crush, to grind, to powder)
अपि
अपि / अव्ययम्(even, also, too)
पद-विवरणम् :-
- अपि / अव्ययम् ।
(even, also, too)
प्रपन्ने
प्रपन्न / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] sought, adhered to; [2] reached, arrived at; [3] attained, obtained, possessed of)
प्रपन्न / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम |
---|---|---|---|
प्रथमा | प्रपन्नः | प्रपन्नौ | प्रपन्नाः |
द्वितीया | प्रपन्नम् | प्रपन्नौ | प्रपन्नान् |
तृतीया | प्रपन्नेन | प्रपन्नाभयाम् | प्रपन्नैः |
चतुर्थी | प्रपन्नाय | प्रपन्नाभयाम् | प्रपन्नेभ्यः |
पञ्चमी | प्रपन्नात् / द् | प्रपन्नाभयाम् | प्रपन्नेभ्यः |
षष्ठी | प्रपन्नस्य | प्रपन्नयोः | प्रपन्नानाम् |
सप्तमी | प्रपन्ने | प्रपन्नयोः | प्रपन्नेषु |
सम्बोधन | प्रपन्न | प्रपन्नौ | प्रपन्नाः |
पद-विवरणम् :-
- प्र + पद् + क्त (सूत्र० ३|२|१०२) = प्रपन्न / त्रि (-न्नः-न्ना-न्नं) ।
([1] sought, adhered to; [2] reached, arrived at; [3] attained, obtained, possessed of)प्रपन्न / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम प्रथमा प्रपन्नः प्रपन्नौ प्रपन्नाः द्वितीया प्रपन्नम् प्रपन्नौ प्रपन्नान् तृतीया प्रपन्नेन प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नैः चतुर्थी प्रपन्नाय प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नेभ्यः पञ्चमी प्रपन्नात् / द् प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नेभ्यः षष्ठी प्रपन्नस्य प्रपन्नयोः प्रपन्नानाम् सप्तमी प्रपन्ने प्रपन्नयोः प्रपन्नेषु सम्बोधन प्रपन्न प्रपन्नौ प्रपन्नाः प्रपन्ना / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा प्रपन्ना प्रपन्ने प्रपन्नाः द्वितीया प्रपन्नाम् प्रपन्ने प्रपन्नाः तृतीया प्रपन्नया प्रपन्नाभ्याम् प्रपन्नाभिः चतुर्थी प्रपन्नायै प्रपन्नाभ्याम् प्रपन्नाभ्यः पञ्चमी प्रपन्नायाः प्रपन्नाभ्याम् प्रपन्नाभ्यः षष्ठी प्रपन्नायाः प्रपन्नयोः प्रपन्नानाम् सप्तमी प्रपन्नायाम् प्रपन्नयोः प्रपन्नासु सम्बोधन प्रपन्ने प्रपन्ने प्रपन्नाः प्रपन्न / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा प्रपन्नम् प्रपन्ने प्रपन्नानि द्वितीया प्रपन्नम् प्रपन्ने प्रपन्नानि तृतीया प्रपन्नेन प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नैः चतुर्थी प्रपन्नाय प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नेभ्यः पञ्चमी प्रपन्नात् / द् प्रपन्नाभयाम् प्रपन्नेभ्यः षष्ठी प्रपन्नस्य प्रपन्नयोः प्रपन्नानाम् सप्तमी प्रपन्ने प्रपन्नयोः प्रपन्नेषु सम्बोधन प्रपन्न प्रपन्ने प्रपन्नानि - पद् [पदँ गतौ ; दिवादिः ; आत्मनेपदी ; सकर्मकः ; अनिट्]
(to go, to attain)
सति
सत् / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](while being)
सत् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथमा | सन् | सन्तौ | सन्तः |
द्वितीया | सन्तम् | सन्तौ | सतः |
तृतीया | सता | सद्भ्याम् | सद्भिः |
चतुर्थी | सते | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
पञ्चमी | सतः | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
षष्ठी | सतः | सतोः | सताम् |
सप्तमी | सति | सतोः | सत्सु |
सम्बोधन | सन् | सन्तौ | सन्तः |
पद-विवरणम् :-
- अस् + शतृँ (सूत्र० ३|२|१२४) = सत् / त्रि (-न्-ती-त्) ।
((present-past-future continuous tense) being)सत् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सन् सन्तौ सन्तः द्वितीया सन्तम् सन्तौ सतः तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सन् सन्तौ सन्तः सती / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सती सत्यौ सत्यः द्वितीया सतीम् सत्यौ सतीः तृतीया सत्या सतीभ्याम् सतीभिः चतुर्थी सत्यै सतीभ्याम् सतीभ्यः पञ्चमी सत्याः सतीभ्याम् सतीभ्यः षष्ठी सत्याः सत्योः सतीनाम् सप्तमी सत्याम् सत्योः सतीषु सम्बोधन सति सत्यौ सत्यः सत् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत् / द् सती सन्ति द्वितीया सत् / द् सती सन्ति तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सत् / द् सन्ती सन्ति - अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
सति इव ममत्वम्
(a sense of being regarded as one's own, as it were in the good or virtuous people)सति
सत् / पुं / स.वि / ए.व [शब्द-रूपम्](in good people)
सत् / पुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथमा | सन् | सन्तौ | सन्तः |
द्वितीया | सन्तम् | सन्तौ | सतः |
तृतीया | सता | सद्भ्याम् | सद्भिः |
चतुर्थी | सते | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
पञ्चमी | सतः | सद्भ्याम् | सद्भ्यः |
षष्ठी | सतः | सतोः | सताम् |
सप्तमी | सति | सतोः | सत्सु |
सम्बोधन | सन् | सन्तौ | सन्तः |
पद-विवरणम् :-
- अस् + शतृँ (सूत्र० ३|२|१२४) = सत् / त्रि (-न्-ती-त्) ।
([1] best, excellent; [2] good, virtuous; [3] venerable, respectable)सत् / पुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सन् सन्तौ सन्तः द्वितीया सन्तम् सन्तौ सतः तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सन् सन्तौ सन्तः सती / स्त्री एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सती सत्यौ सत्यः द्वितीया सतीम् सत्यौ सतीः तृतीया सत्या सतीभ्याम् सतीभिः चतुर्थी सत्यै सतीभ्याम् सतीभ्यः पञ्चमी सत्याः सतीभ्याम् सतीभ्यः षष्ठी सत्याः सत्योः सतीनाम् सप्तमी सत्याम् सत्योः सतीषु सम्बोधन सति सत्यौ सत्यः सत् / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा सत् / द् सती सन्ति द्वितीया सत् / द् सती सन्ति तृतीया सता सद्भ्याम् सद्भिः चतुर्थी सते सद्भ्याम् सद्भ्यः पञ्चमी सतः सद्भ्याम् सद्भ्यः षष्ठी सतः सतोः सताम् सप्तमी सति सतोः सत्सु सम्बोधन सत् / द् सन्ती सन्ति - अस् [असँ भुवि ; अदादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to be, to exist)
इव
इव / अव्ययम्(like, as if, as it were, so to speak, almost, nearly, about)
पद-विवरणम् :-
- इव / अव्ययम् ।
(like, as if, as it were, so to speak, almost, nearly, about)
ममत्वम्
ममत्व / नपुं / प्र.वि / ए.व [शब्द-रूपम्]([1] sense of ownership, sense of being regarded as 'mine' or one's own; [2] arrogance, pride)
ममत्व / नपुं | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथमा | ममत्वम् | ममत्वे | ममत्वानि |
द्वितीया | ममत्वम् | ममत्वे | ममत्वानि |
तृतीया | ममत्वेन | ममत्वाभयाम् | ममत्वैः |
चतुर्थी | ममत्वाय | ममत्वाभयाम् | ममत्वेभ्यः |
पञ्चमी | ममत्वात् / द् | ममत्वाभयाम् | ममत्वेभ्यः |
षष्ठी | ममत्वस्य | ममत्वयोः | ममत्वानाम् |
सप्तमी | ममत्वे | ममत्वयोः | ममत्वेषु |
सम्बोधन | ममत्व | ममत्वे | ममत्वानि |
पद-विवरणम् :-
- मम + भावे त्व (सूत्र० ५|१|११९) = ममत्व / नपुं (-त्वं) ।
([1] sense of ownership, sense of being regarded as 'mine' or one's own; [2] arrogance, pride)ममत्व / नपुं एक-वचनम् द्वि-वचनम् बहु-वचनम् प्रथमा ममत्वम् ममत्वे ममत्वानि द्वितीया ममत्वम् ममत्वे ममत्वानि तृतीया ममत्वेन ममत्वाभयाम् ममत्वैः चतुर्थी ममत्वाय ममत्वाभयाम् ममत्वेभ्यः पञ्चमी ममत्वात् / द् ममत्वाभयाम् ममत्वेभ्यः षष्ठी ममत्वस्य ममत्वयोः ममत्वानाम् सप्तमी ममत्वे ममत्वयोः ममत्वेषु सम्बोधन ममत्व ममत्वे ममत्वानि - मम / अव्ययम् ।
(अस्मद् / त्रि / ष.वि / ए.व)
(mine, my)
नूनं (भवति)
(certainly happens)नूनम्
नूनम् / अव्ययम्(certainly, assuredly, surely, verily, indeed, immediately, most probably, in all probability)
पद-विवरणम् :-
- नूनम् / अव्ययम् ।
(certainly, assuredly, surely, verily, indeed, immediately, most probably, in all probability)
भवति
भू + कर्तरि लँट् / प्र.पु / ए.व [धातु-रूपम्](exists, happens)
भू + कर्तरि लँट् | एक-वचनम् | द्वि-वचनम् | बहु-वचनम् |
---|---|---|---|
प्रथम-पुरुषः | भवति | भवतः | भवन्ति |
मध्यम-पुरुषः | भवसि | भवथः | भवथ |
उत्तम-पुरुषः | भवामि | भवावः | भवामः |
धातु-विवरणम् :-
- भू [भू सत्तायाम् ; भ्वादिः ; परस्मैपदी ; अकर्मकः ; सेट्]
(to exist, to become, to be, to happen)
Comments
Post a Comment